Нигинахон шермухамедова

Hozirgi zamon falsafasida «harakat» tushunchasi.
«Keng» ma‘noda 
umuman har qanday o‗zgarish haqidagi tasavvur sifatida talqin qilinadi. Harakatni 
umuman o‗zgarish sifatida tushunish harakat turlarining butun rang-barangligini 
uning muayyan bir turiga bog‗lash to‗g‗ri emasligi haqida ogohlantiradi va harakat 

---

146 
shakllarining umumiy xususiyati va bir-biriga aylanish qobiliyatiga ishora qiladi. 
«Umuman o‗zgarish» deganda, bizning ular haqidagi fikr-mulohazalarimizdan 
qat‘iy nazar, ob‘ektiv mavjud bo‗lgan barcha o‗zgarishlar, turli jarayonlar nazarda 
tutiladi.
O‗z-o‗zidan harakat yo butun tabiatga, yo uning yuksak darajada uyushgan 
tarkibiy qismi – tirik organizm va jamiyatga xos xususiyatdir. Qotib qolgan 
materiyaga mansub ayrim narsa yoki ob‘ektga nisbatan o‗z-o‗zidan harakat, o‗z-
o‗zidan rivojlanish holati xos deb aytish o‗rinli emas. CHunki, ushbu ob‘ektni 
muayyan element sifatida o‗z ichiga olgan tabiat o‗z-o‗zidan rivojlanuvchi yaxlit 
tizim hisoblanadi.
O‗z-o‗zidan harakat biron-bir narsaning unga ichdan (immanent tarzda) xos 
bo‗lgan omillar ta‘sirida o‗zgarish va rivojlanish jarayonlarini ifodalovchi 
kategoriya sifatida amal qiladi. «O‗z-o‗zidan harakat» tushunchasi butun 
borliqning substansional negizi sifatidagi materiya harakat va o‗zgarish jarayoni 
yuz berayotganida o‗z faolligining pirovard sababi sifatida amal qiladi. O‗z-
o‗zidan harakat shakli sifatidagi faollik sirtdan olib kirilgan tashqi kuch sifatida 
tushunilmasligi kerak. SHu munosabat bilan: «Bu qanday yuz berishi mumkin?», 
degan savol yaxshi rivojlanmagan, nodialektik tafakkur uchun ancha mushkul 
masala hisoblanadi. SHakllanish jarayonini qadimgi mashhur «panta rei» – 
«hamma narsa oqadi» ta‘rifida ifodalagan Geraklit an‘anasiga, shuningdek, nemis 
faylasufi F.Gegelga xos etuk metodologiyaga ko‗ra, o‗z-o‗zidan harakatning 
manbai ziddiyat hisoblanadi. Bunda ziddiyat narsalar, hodisalar va jarayonlarning 
qarama-qarshi tendensiyalari hamda tomonlarini taqozo etuvchi, nazarda tutuvchi, 
ayni vaqtda, inkor etuvchi o‗zaro ta‘sir sifatida tushuniladi.
O‗z-o‗zidan harakat tabiatshunoslik va falsafaning eng qadimgi g‗oyasi 
hisoblanadi. Uning yuzaga kelishi borliq harakatining sababini tushuntirish, o‗z-
o‗zidan yuz berayotgan doimiy umumiy o‗zgarishni tan olish asosida butun 
olamdagi o‗zgarish jarayonlarining manbaini aniqlashga urinishlar bilan bog‗liq. 
Antik falsafada barcha jismlarga xos bo‗lgan, chetdan aralashuvsiz yuz beradigan 
tabiiy harakatni belgilovchi intilish to‗g‗risida atroflicha so‗z yuritilgan. Dunyo 
zamirida materiya bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan qandaydir intilish, qandaydir 
haqiqiy, lekin g‗ayritabiiy kuch yotadi va uning o‗z-o‗zidan harakatiga turtki 
beradi, deb qaralgan. Ayni vaqtda, o‗z-o‗zidan harakat g‗oyasi barcha faylasuflar 
tomonidan yakdillik bilan qabul qilinmaganini ham qayd etib o‗tish lozim. 
Parmenidning: «Borliq mavjud, yo‗qlik mavjud emas», degan mashhur tezisi 
barqarorlik, o‗zgarmaslik, muayyanlikning mutlaqligini tan olishni anglatgan. 
Boshqacha aytganda, bunda o‗zining boshqa holatiga aylanish sifatidagi o‗z-
o‗zidan harakat g‗oyasiga o‗rin yo‗q bo‗lgan dunyo tan olingan. Keyinroq 
ta‘riflangan neoplatonik Proklning tezisi uning muqobili sifatida amal qilgan. Prokl 
harakat, o‗z-o‗zidan harakat va harakatsizlikni farqlashni taklif qildi. U «Mavjud 
hamma narsalar yo harakatsiz, yo harakatdadir, – degan. – Agar narsa harakatda 
bo‗lsa, u o‗zi bilan o‗zi yoki boshqa narsa bilan harakatdadir. Agar u o‗zi bilan o‗zi 
harakatda bo‗lsa, o‗z-o‗zidan harakatda, boshqa narsa bilan harakatda bo‗lsa – 

---

147 
boshqacha harakatdadir. Binobarin, hamma narsalar yo harakatsiz, yo o‗z-o‗zidan 
harakatda, yo boshqacha harakatda bo‗ladi»
1
.
SHunday 
qilib, 
o‗z-o‗zidan harakat g‗oyasi dunyoni tushunish 
konsepsiyalari maydonida bir necha muqobil yondashuvlar bilan birga amal qiladi. 
Butun borliqning to‗xtovsiz harakati haqidagi tezis o‗z-o‗zidan harakat g‗oyasining 
«sherik-raqiblari»dir. «Qarama-qarshiliklar birligi» sifatidagi rivojlanishdan farqli 
o‗laroq, rivojlanishga «kamayish va ko‗payish sifatida, takrorlanish sifatida» 
qarovchi yondashuv ikkinchi muqobilga aylandi. Birinchi muqobil metafizik, 
ikkinchisi – dialektik konsepsiya deb nomlanadi va u mutlaqlashtiriladi. Sobiq 
sovet davri falsafasida bunday mutlaqlashtirish quyidagicha izohlangan: 
«Harakatning 
birinchi 
konsepsiyasida 
o‗z-o‗zidan 
harakat, 
uning 
harakatlantiruvchi kuchi, manbai va sababi panada qoladi. Ikkinchi konsepsiyada 
asosiy e‘tibor aynan «o‗z-o‗zi»dan harakat manbaini bilishga qaratiladi. Birinchi 
konsepsiya jonsiz, bo‗sh, yuzaki. Ikkinchisi – hayotiy. Faqat ikkinchi konsepsiya 
«butun borliq»ning o‗z-o‗zidan harakatini tushunib etish, «sakrashlar», 
«tadrijiylikning uzilishi», «qarama-qarshilikka aylanish», «eskining yo‗q bo‗lishi 
va yangining vujudga kelishi» mohiyatini anglash imkonini beradi»
2
. Aslida bu 
qarashlarni falsafiy tafakkur rivojida qo‗lga kiritilgan yondashuvlar sifatida 
tushunish ma‘qul.
Harakatning umumiyligi, universalligi va atributliligini tan olish boshqa bir 
savol tug‗ilishiga sabab bo‗ladi. Harakat jarayonini qanday qamrab olish, uni 
tushunchalar mantig‗ida qanday ifodalash va tavsiflash mumkin? Harakatni 
tushunchalar vositasida, nazariy aks ettirishda harakat jarayonining uzluksizligini 
ifodalash asosiy muammo bo‗lib qolmoqda. Bilish tarixi harakatni umumiy 
tushunchalarda uni to‗xtatmaydigan, qo‗pollashtirmaydigan tarzda ifodalash 
vazifasi naqadar og‗ir ekanligini ko‗rsatadi. Jism bir joyda turadi va so‗ngra 
boshqa joyga ko‗chadi, deb aytish jismning o‗rnini shunchaki qayd etish, 
demakdir. U harakatlanayotgan paytda birinchi joyda boshqa turmaydi, lekin 
ikkinchi joyga ham hali etib kelmagan bo‗ladi; agar jism shu ikki joydan birida 
turgan bo‗lsa, u harakatsiz holatda bo‗ladi. Jism ikki joy o‗rtasida, deb aytish hech 
narsa demaslik bilan barobardir, chunki bu holda u yana bir joyda bo‗ladi; demak, 
ayni holda yuqorida zikr etilgan qiyinchilik tug‗iladi.