Ни нолга тенг бўлиб қолмайди. Мюон ўзининг югуриш йўли охирида қуйидаги схема бўйича парчаланади [қ. (89. 5)]

ни нолга тенг бўлиб қолмайди. Мюон ўзининг югуриш йўли охирида қуйидаги схема бўйича парчаланади [қ. (89.5)]:

Бу ҳолда биз қутбланган мюонларнинг емирилиши билан иш кўраётганимиз сабабли, қутбланган ядроларнинг β- емирилишидаги каби (By тажрибасидаги) ҳодиса юз бериши керак – позитронларнинг бурчакли тақсимланиши мюоннинг қутбланиш йўналишига, яъни унинг тўхташдан олдинги ҳаракат йўналишига нисбатан анизотроп бўлиши керак.

276-расм.

Дарҳақиқат, емирилиш процессларининг пуфакчали камерада олинган фотосуратларини текшириш шуни кўрсатадики, позитронлар кўпроқ мюонларнинг ҳаракат йўналишига тескари йўналишда чиқар экан (қ. 276. расм).

101- §. Нейтрино

Нейтрино – кучли ўзаро таъсирда ҳам, электромагнитик ўзаро таъсирда ҳам иштирок этмайдиган бирдан-бир зарра. Ҳамма зарралар иштирок этадиган гравитацион ўзаро таъсирни ҳисобга олмаганда, нейтрино фақат кучсиз ўзаро таъсирда иштирок этиши мумкин.

Нейтринонинг кўпгина хоссаларини биз бундан олдин кўриб чиққан эдик: жумладан, аввалги параграфда нейтринонинг спиралликка эга эканлиги ҳақида гапирилган эди. Бу параграфда биз нейтринога тааллуқли иккита асосий тажриба ҳақида гапирамиз.
Нейтринонинг мавжудлиги ҳақидаги гипотеза 1932 йилда айтилган эди (қ. 90- §). Бундан кейин ўтган чорак аср давомида бу гипотезанинг тўғрилигини исботловчи кўпгина билвосита далиллар олинди, лекин нейтринони бевосита кузатишга муваффақ бўлинмади. Бунга сабаб шуки, электр заряди ва массаси бўлмагани туфайли нейтрино модда билан жуда кучсиз ўзаро таъсирда бўлади. Масалан, ~ 1 Мэв энергияли нейтринонинг қўрғошиндаги югуриш йўли ~ 10²⁰ см га, яъни 100 ёруғлик йилига тенг. Нейтриноларнинг қувватли оқими манбаи бўлган ~ 10¹³ зарра/см²·сек) ядро реакторлари яратилгандан кейингина бу қўлга тушмас зарралар иштирокида юз берадиган реакцияларни кузатишга реал имконият пайдо бўлди.
Антинейтрино Ф. Рейнес ва К. Коузи тажрибаларида (1953–1956) бевосита кузатилган эди. Бунда нейтроннинг (87.5) бўлиниш реакциясига тескари¹) бўлган
(101.1)
реакция юз берган.
Антинейтринонинг протон билан реакцияга киришгани нейтрон билан позитроннинг бир вақтда пайдо бўлишидан билинади (277- расм). Позитрон деярли бир онда электрон билан ангиляциялашган, бунинг натижасида ҳар бирининг энергияси 0,51 Мэв дан бўлган иккита γ- квант пайдо бўлган. Секинлатилгандан кейин нейтронни кадмий ялроси тутган. Натижада ҳосил бўлган уйғонган ядро бир нечта γ- фотон нурлаган, буларнинг умумий энергияси 9,1 Мэв.

277- расм.
Қурилманинг схемаси 278- расмда тасвирланган. Нишон вазифасини кадмий хлориднинг сувдаги эритмаси қуйилган иккита идиш ( см) ўтаган. Учта бак ( см) γ-фотонлар таъсирида чақнайдиган суюқлик билан тўлдирилган.

278- расм.

Сцинтилляцион чақнашлар 110 та фотокўпайтиргич билан қайд қилинган. Космик нурланишдан ва реактордан учиб чиқувчи нейтронлардан эҳтиёт қилиш мақсадида резервуарлар парафин ва қўрғошин ғилоф ичига жойлаштирилган. Бутун қурилма катта реактор яқинида ерга чуқур қилиб кўмилган.

Тутилган γ-фотонлар юзага келтирилган чақнаш аннигиляцион γ- фотонлар туфайли бўладиган чақнашга нисбатан бир неча ўн микросекундга кечиккан. Иккала чақнаш кечикувчи мос тушишлик схемаси бўйича қайд қилинган; бундан ташқари, ҳар бир чақнашни юзага келтирган γ- фотонлар энергияси ҳам баҳоланиб борилган (1,02 Мэв ва 9,1 Мэв. Бу ҳол текширилаётган эффектни бошқа процесслар туфайли пайдо бўлган фондан ишончли равишда ажратишга имкон берди. Тажриба 1371 соат (57 кун) давом этган. Бир соатда ўрта ҳисобда интенсивлиги кутилганча бўлган учтага яқин қўшалоқ чақнаш қайд қилинган. Бу натижалар антинейтрино мавжудлигининг бевосита исботи бўлиб хизмат қилади.
Иккинчи тажрибани кўриб чиқишга ўтамиз. Баъзи процессларда [(87. 5), (90.5), (90.6), (90.7)] нейтрино (ёки антинейтрино) электрон билан бирга (позитрон билан бирга) пайдо бўлади, бошқа процессларда [масалан, (89.3) да] мюон билан бирга пайдо бўлади. Шу пайтгача биз электрон билан бирга пайдо бўладиган нейтринони мюон ёки мю-мезон билан бирга пайдо бўладиган нейтрино билан бир хил деб ўйлаб келган эдик. Бундай бўлмаслиги 1962 йилда тажрибада тасдиқланди. Тажриба ғоясини Б. Понтекорво берган. (90.7) реакциянинг тескариси қуйидаги процессдан иборат:
(101.2)
(437-бетдаги изоҳга қаранг). Электрон ўрнига мюон пайдо бўладиган шунга ўхшаш процесс бўлиши мумкин:
(101. 3)
(бу реакцияда иштирок этувчи зарра равшанки, электрон билан бирга пайдо бўладиган нейтрино эмас, балки мюон билан бирга пайдо бўладиган нейтрино бўлиши керак). Понтекорво моддани емирилишда ҳосил бўладиган нейтрино билан нурлантиришни ва пайдо бўладиган зарраларни кузатишни таклиф қилди, Бу зарралар орасида ҳам, ҳам бўлиши билан нинг айнан бир хил эканлигини кўрсатар эди. Фақат нинг бўлиши эса ва нейтриноларнинг фарқли эканлигидан далолат берар эди.
Тажрибани Ледерман, Шварц ва бошқалар Брукхавенда (АҚШ) ўтказдилар. 30 Гэв га мўлжалланган тезлатгич камерасидан 15 Гэв энергияли - мезонлар чиқарилган эди. емирилиш процесси [қ. (89.3)] натижасида ~ 500 Мэв энергияли нейтрино ҳосил бўлди. лар оқими салмоқли темир пластинкали (умумий оғирлиги 10 т) учқунли камерага юборилган. Бунда 34 ҳолда мюонлар пайдо бўлиши қайд қилинган ва электронлар пайдо бўлиш ҳоли битта ҳам қайд қилинмаган. Бу натижа тўрт хил нейтрино мавжудлигидан далолат беради: , , , .
Шундай қилиб, (87.5), (90.5), (90.6), (90.7) формулаларда нейтрино символига “е” индекс қўшиб ёзилиши, (89.3) формулаларда “μ” индекс қўшиб ёзилиши керак: ва орасидаги фарқни ҳисобга олган ҳолда (89.5) формулаларни қуйидагича ёзиш мумкин: