Neyronlarning strukturaviy klassifikatsiyasi

Odam organizmining nerv sistemasi kuchli differensiyalashgan neyronlar va ularga tayanch bo’luvchi, himoya qiluvchi va oziqlanishini ta’minlovchi neyrogliyalardan tashkil topgan. Har bir neyron juda ko’p boshqa neyronlar bilan sinapslar hosil qilib birikkan. Nerv to’qimasi barcha a’zolarni bir-biri bilan hamda tashqi muhit bilan bog’laydi.

Neyron

Nerv tizimining funksional birligini neyronlar (nerv hujayralari) tashkil etadi. Ko’pgina neyronlarda uchta qism farqlanadi: neyron tanasi, dendrit va akson. Odamning bosh miyasida 90-95 mlrd atrofida neyron uchrashi  aniqlangan . Bir yil davomida bosh miyadagi 4 mlrd neyronlar qayta tiklanadi. Neyronlar o’zaro birlashib “neyronlar tizimi”ni hosil qiladi.   “Neyron”   atamasini ilk marotaba 1891-yilda G.V.Valdeyer fanga   kiritgan .

Neyron tanasida hujayra yadrosi va boshqa organoidlar joylashadi. Dendritlar (yunoncha “dendron” – daraxt) ko’p sonli bo’lib, bir hujayradagi nerv impulsini boshqasiga sinapslar orqali yetkazish vazifasini bajaradi. Akson (yunoncha “axon”- o’q) uzun bo’lib, ularning soni asosan bitta bo’ladi. Akson nerv impulslarini neyrondan boshqa to’qima hujayralariga (muskul yoki bez hujayralariga) yetkazish vazifasini bajaradi. Neyron va uning o’simtalari shakli va uzunligi bo’yicha turli xil bo’ladi.

Neyronlarning strukturaviy klassifikatsiyasi:

Multipolyar neyronlar  – bu neyronlar bitta akson hamda 2 va undan ortiq dendritdan tashkil topgan.
Bipolyar neyronlar   – bitta akson va bitta dendrit tutgan neyronlar.
Unipolyar yoki pseudounipolyar neyronlar   – ularning neyronidan 1 ta o’simta chiqib darhol ikkiga ajraladi. Ularning bittasi uzunroq bo’lib, tananing periferik qismlarida retseptor nerv oxiri hosil qilsa, ikkinchisi markaziy neyrv sistemasidagi (MNS) neyronlarga impulsni yetkazadi.
Anakson neyronlar   – ko’pgina dendritlar tutsa-da, aksoni bo’lmaydi. Ular neyronlardagi ion muvozanatini boshqarishda ishtirok etadi.
Nerv sistemasidagi neyronlarning asosiy qismini multipolyar neyronlar tashkil etadi. Bipolyar neyronlar ko’zning to’r pardasida, hid bilish a’zosida, hamda ichki quloqning chig’anoq va vestibulyar tugunlarda uchrab, mos ravishda ko’rish, hid bilish, eshitish va muvozanat saqlash kabi jarayonlarda ishtirok etadi. Pseudounipolyar neyronlar umurtqalararo nerv tugunlarida (spinal nervlarning sezuvchi tugunlarida) hamda ko’pgina kalla nerv tugunlarida joylashgan.

Nerv hujayrasi neyronning tuzilishiNeyronlarning funksional klassifikatsiyasi:

Sezuvchi neyronlar afferent nerv deyilib, nerv impulslarni retseptordan qabul qiladi, ya’ni ulardagi nerv impulslari organdan miyaga qarab harakatlanadi. Motoneyronlar (harakatlantiruvchi neyronlar) efferent nerv deyilib, impulsni ichki a’zolarga yetkazib beradi, ya’ni nerv impulslarini miyadan organlarga tomon yetkazadi. Somatik motoneyronlar odam ixtiyoriga bo’ysunadigan neyronlar bo’lib, skelet muskullarini innervatsiya qiladi. Avtonom motoneyronlar esa odam ixtiyoriga bo’ysunmaydi. Ular bezlar, yurak mushaklari va silliq tolali mushaklarni innervatsiya qiladi. Oraliq neyronlar sezuvchi va motoneyronlarni o’zaro bog’laydi va refleks yoyi hosil bo’lishida ishtirok etadi. O’simtalari soniga ko’ra oraliq neyronlar multipolyar va anaksonal bo’lishi mumkin. Oraliq neyronlar barcha MNS neyronlarining 99% ini tashkil etadi. Periferik nerv sistemasida (PNS) neyronlar nerv tugunlarida, ba’zi sezgi a’zolarida uchraydi.

Nerv tanasi

Neyron tana diametri 3-130 mkm bo’lib, u membrana, yadro va sitoplazmadan tashkil topgan. U  perikarion   deb ataladi. Neyron tanasi trofik markazgina bo’lib qolmay, nerv impulsini qabul qiluvchi qism ham hisoblanadi. Bu yerda hujayra hayoti uchun zarur bo’lgan oqsillar, mediatorlar sintezlanib, sitoplazma oqimi orqali o’simtalarga yetkaziladi. Organoidlardan Golji apparati faqat hujayra tanasida uchraydi. Mitoxondriyalar esa hujayra tanasidan tashqari aksonlarda ham juda ko’p bo’ladi. Shuningdek, faqat nerv hujayralariga xos bo’lgan maxsus tuzilmalar – tigroid modda (Nissl tanachalari) va neyrofibrillalarning borligini ko’rish mumkin.

Dentritlar

Ta’sirotlarni qabul qiluvchi va nerv impulsini hujayra tanasiga o’tkazuvchi o’simtalar dendritlar deb nomlanadi. Dentrit atamasini ilk marotaba fanga 1889-yilda shveysariyalik gistolog Vilgelm Gis tomonidan kiritilgan. Dendrit bo’yicha impuls neyron tanasi tomon intiladi. Ular unchalik uzun emas va neyron tanasi yaqinida daraxtga o’xshab shoxlanib tugallanadi. Dentritlar aksonlardan farqli ravishda o’zida juda ko’p ribosomalarni tutadi. Dendritlar miqdori turli neyronlarda turlichadir. Ko’pchilik dendritlar maxsus tuzilishga ega bo’lgan sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar) bilan tugaydi. Boshqa dendritlar esa qo’shni neyronlarning aksonlari bilan sinaps hosil qiladi. Masalan, miyachaning po’stloq qismidagi Purkine hujayralari dendritlarida 200000 ga yaqin akson terminallari aniqlangan. Dendritlar butun bo’yi bo’yicha bir xil uzunlikka ega bo’lmay, ba’zi joylarda bo’rtib chiqqan do’mboqchalar hosil qiladi.

Purkine hujayrasidagi dentritlarning shoxlanishiAkson

Bitta neyronda asosan, bitta akson bo’ladi. Odatda, akson juda uzun bo’ladi. Aksonlar dendritlardan farq qilib, doimiy diametrga ega bo’ladi. Shuningdek, aksonlar bor bo’yiga do’mboqchalar hosil qilmaydi. Aksonlarning protoplazmasi aksoplazma deb atalib, ular neyrofibrillalar, mikronaychalar, ko’p sonli mitoxondriyalar va silliq endoplazmatik to’rdan tashkil topgan. Akson tashqi tomondan miyelin pardasi bilan qoplangan bo’ladi. Miyelin pardasi umurtqali hayvonlarning aksonlarga xos. Uzun akson tanasida bir nechta Shvann hujayralari bo’lib, ularning oralig’ida Ranve bog’lamlari bo’ladi.
Yo’ldoshli sutemizuvchilar bosh miyasidagi eng katta oq modda – qadoqsimon tana 20 mln atrofidagi aksonlarning jamlanmasidan  hosil bo’lgan damlarda asab tizimi markaziy asab tizimi va periferik asab tizimidan iborat. Markaziy asab tizimi yoki CNS miya va orqa miyadan iborat. Bu ma'lumotni ko'rib chiqish amalga oshiriladigan CNS-da. Periferik asab tizimi yoki PNS, sezgir neyronlar va motorli neyronlarni o'z ichiga olgan neyronlar va CNS tashqarisidagi neyronlarning qismlaridan iborat. Sensor neyronlar signallarni CNS ga olib keladi va motorli neyronlar signallarni CNSdan tashqariga chiqaradilar.  

 

PNS neyronlarining hujayra tanalari, masalan, skelet mushaklarini boshqaruvchi motorli neyronlar CNSda joylashgan. Ushbu motorli neyronlarning aksillar deb nomlanuvchi uzun uzatmalari bor, ular CNSdan ular bog'lanadigan yoki rivojlanadigan mushaklargacha ishlaydi. Sensor neyronlar kabi qo'shimcha PNS neyronlarining hujayra tanalari, masalan, teginish, og'riq, pozitsiya va harorat haqida ma'lumot beruvchi markaziy asab tizimining tashqarisida, ular gangliya deb nomlanuvchi klasterlarda joylashgan. Umumiy yo'l orqali o'tadigan periferik nervlarning aksonlari birlashtirilib, asablarni hosil qiladi.  

 

 

Neyronlarning turlari

 

Ularning rollariga ko'ra, inson asab tizimidagi neyronlar uch xil toifaga bo'linishi mumkin, ular orasida sezgi neyronlari, motor neyronlari va interneyron ham mavjud. Quyida biz neyronlarning turlarini tavsiflaymiz.  

 

Sensor neyronlar

 

Sensor neyronlar inson tanasida va undan tashqarida sodir bo'layotgan narsalar to'g'risida ma'lumot olishadi va ular ma'lumotni markaziy asab tizimiga qayta ishlanishi mumkin bo'lgan joyga keltiradilar. Masalan, agar siz issiq ko'mirni olsangiz, barmoqlaringiz uchidagi nerv uchlari bo'lgan sezgir neyronlar sizning issiq ko'mir haqiqatan ham issiq ekanligi haqidagi ma'lumotni CNSga etkazishadi.  

 

Motor neyronlari

 

Dvigatel neyronlar boshqa neyronlardan ma'lumot olishadi va ular sizning mushaklaringiz, a'zolaringiz va bezlaringizga buyruqlar etkazishadi. Oldingi holatda siz issiq ko'mirni yig'ib olganingizda, barmoqlaringizdagi tuzilmalarni o'z ichiga olgan motorli neyronlar qo'lingizni issiq ko'mirni ketishiga olib keladi. Bu motorli neyronlarning roliga faqat bitta misol.  

 

Interneyronlar

 

Faqat CNSda joylashgan interneuronlar bitta neyronni boshqasiga ulaydilar. Ular boshqa neyronlardan ma'lumot olishadi va boshqa neyronlar bilan aloqa qilishadi. Issiq ko'mirni olayotganda, sizning kaftlaringizdagi sezgir neyronlarning signallari orqa miya ustidagi interneyron bilan aloqa qiladi. Ushbu interneyronlarning bir nechtasi barmoq mushaklarini boshqaradigan motorli neyronlar bilan aloqa qilishadi va qo'lingizni issiq ko'mirni yuborishiga olib keladi. Dvigatel neyronlari signallarni orqa miya ichidagi interneuronlarga etkazishi mumkin, bu erda miyada og'riq hislari paydo bo'ladi.  

 

Interneyronlar neyronlarning juda ko'p sonli turlari bo'lib, ular ma'lumotni asosiy neyron kontaktlarning zanglashiga olib keladi, masalan, issiq ko'mirni tortib olish natijasida, shuningdek miyadagi ancha murakkab zanjirlarda. Miya va orqa miya ichidagi interneyronlarning turli xil kombinatsiyalari issiq ko'mirning bir bo'lagiga o'xshash ob'ektlarni yig'ib olish kerak emas degan xulosaga kelishga imkon beradi va ular kelajakda foydalanish uchun ushbu ma'lumotni saqlashga yordam beradi.  

 

Neyronning anatomiyasi

 

Boshqa hujayralarga o'xshash neyronlar soma deb nomlanuvchi hujayrali tanadan iborat. Neyronning yadrosi somada joylashgan. Neyronlar oqsillarni yaratishi kerak va ko'pchilik neyronik oqsillar somada sintezlanadi. Qo'shimchalar yoki cho'zilgan joylar deb nomlanuvchi turli jarayonlar hujayra tanasidan o'tadi. Bularga dendrit deb ataladigan ko'plab mayda, dallanuvchi jarayonlar va akson deb nomlanuvchi dendritlarga qaraganda ancha uzun bo'lgan boshqa jarayon kiradi. Ko'pgina neyronlar uchta standart funktsiyaga ega ekanligini umumlashtirish mumkin. Ushbu neyron funktsiyalari neyronning anatomiyasida aks etadi, shu jumladan:  

 

Axborot yoki signallarni bog'lash.

Ma'lumotni o'tkazish kerak yoki kerak emasligini aniqlash uchun kiruvchi signallarni birlashtirish.

Mushaklar, bezlar yoki boshqa neyronlarni o'z ichiga olgan maqsadli hujayralarga ma'lumot yoki signallarni etkazing.

  

Dendritlar

 

Neyronning dastlabki ikkita funktsiyasi, kirish signallari yoki ma'lumotlarini qabul qilish va qayta ishlash, odatda dendritlar va hujayra tanasida sodir bo'ladi. Kiruvchi signallar qo'zg'aluvchan bo'lishi mumkin, ya'ni ular neyronni elektr impulsini yaratishga moyil qilishadi yoki hatto inhibitatsiya qilishadi, ya'ni neyronni elektr impulsini yaratishga to'sqinlik qilishadi.  

 

Ko'pgina neyronlar dendritlar bo'ylab ko'plab kirish signallari yoki ma'lumotlarini olishadi. Bitta neyron bir nechta juft dendritga ega bo'lishi mumkin va ular minglab kiruvchi ma'lumotlar yoki signallarni qabul qilishi mumkin. Neyronlar elektr impulslarini ishga tushirishga qodirmi yoki yo'qmi, har bir qo'zg'atuvchi va inhibitiv signallarning miqdoriga yoki olingan ma'lumotlarga bog'liq. Agar neyron elektr impulsini otib tashlasa, harakat potentsiali yoki nerv impulsi aksondan pastga tushadi.  

 

Aksonlar

 

Akson ko'plab filiallarga bo'linadi va akson terminallari yoki asab tugunlari deb nomlanuvchi bulbulli shishishni rivojlantiradi. Ushbu akson terminallari maqsadli hujayralar bilan aloqa qilishadi. Aksonlar dendritlardan bir necha jihatdan farq qiladi, quyida ko'rsatilgan.  

 

Dendritlar odatda tiqilib qoladi va ko'pincha ular tikanlar deb nomlanuvchi mayda burmalar bilan qoplanadi. Akson odatda uzunligi bo'ylab bir xil diametrda turadi va uning uchlari yo'q.

Akson hujayra tanasidan akson hillok deb nomlanuvchi maxsus mintaqa orqali chiqadi.

Va nihoyat, aksonlar aksariyati miyelin deb nomlanadigan maxsus izolyatsion birikma bilan qoplangan, bu ularga nerv impulslarini tezda etkazishga yordam beradi. Miyelin hech qachon dendritlarda topilmaydi.

 

Sinapslar

 

Neyron-neyron aloqalari boshqa neyronlarning dendritlari va hujayra tanalarida hosil bo'ladi. Sinapslar deb nomlanuvchi bu ulanishlar birinchi neyron yoki presinaptik neyrondan maqsadli neyron yoki postsinaptik neyronga ma'lumot olinadigan hududlardir. Neyronlar va skelet mushaklari orasidagi sinaptik aloqalar asab-mushak ulanishlari, neyronlar va silliq mushak hujayralari yoki bezlar o'rtasidagi aloqalar neyrofekt birikmalari deb nomlanadi.  

 

Signallar neyrotransmitter deb nomlanuvchi kimyoviy xabarchilar orqali aloqa qilishadi. Harakat potentsiali aksondan pastga tushganda va akson terminaliga etib borganda, presinaptik hujayradan neyrotransmitterlarning chiqarilishini qo'zg'atadi. Neyrotransmitterlar sinaps orqali o'tadi va qo'zg'atuvchi yoki inhibitatsiya ma'lumotlari bilan aloqa qiladigan postsinaptik hujayradagi membrana retseptorlariga ulanadi. Neyronning dastlabki ikkita asosiy funktsiyasi neyronning uchinchi asosiy funktsiyasi uchun muhimdir.  

 

Neyronlarning uchinchi vazifasi, signallarni maqsadli hujayralarga etkazish, shuningdek, akson va akson terminallari funktsiyalari orqali bajariladi. Xuddi bitta neyron ko'plab presinaptik neyronlar orqali aloqa qilishi mumkin bo'lganidek, oxir oqibat turli akson terminallari bo'ylab ko'plab postinaptik neyronlarda sinaptik aloqalar orqali aloqa qilishi mumkin.  

.