Neptun sayyorasi

NEPTUN SAYYORASI

Neptun quyoshdan uzoqligi boʻyicha quyosh sistemasidagi sakkizinchi ya'ni quyoshdan eng olisda joylashgan sayyora, kattaligi boʻyicha quyosh sistemasidagi sayyoralar ichida toʻrtinchi massasi boʻyicha esa esa uchinchi sayyora. Neptun quyoshdan yerga nisbatan 30 martaga olisda joylashgan.

Neptun bu gaz gigantlarining eng yaqin sayyorasi va matematik bashoratlar tufayli birinchi kashf etilgan.
Quyosh tizimining sakkizinchi sayyorasi o'z nomini Rim xudosiga qarzdor Neptun, barcha suvlarning egasi. Yunon mifologiyasida uning ekvivalenti Poseidon.
Bu gigant gaz sayyoralarining to'rtinchi va uzoqligi. Oxirgi ikkitasi, Uran va Neptun sifatida tanilgan muzlatilgan devlar, past harorat tufayli. Bu, shuningdek, kattaligi bo'yicha to'rtinchi va massasi jihatidan uchinchi, bu bizning sayyoramiznikidan 17 marta katta.
Neptun sayyorasini kashf etilishi olamshumul kashfiyotlardan biri boʻlgan. Zero Neptun jisman koʻrinish berishidan avval matematik hisob kitoblar asosida kashf etilgan. Umuman olganda Neptunning kashf etilishi Italiyalik Galileygacha borib taqaladi. Ammo Galiley Neptunni sayyora ekanligini xayoliga ham keltirmagan. Shunchaki Yupiter ortidagi qoʻzgʻalmas yulduzlardan biri deb hisoblagan.
Galiley 1612 yilda Neptunni ko'rgan, ammo uni yulduz bilan aralashtirib yuborgan. Rasmiy "kashfiyot" ga qadar ular ikki asrdan ko'proq vaqt sarflashlari kerak edi. 18-asrning boshlarida bir nechta astronomlar Yupiter, Saturn va Uranning yangi kashf etilgan orbitalarida Kepler va Nyuton qonunlarida tasvirlangan xatti-harakatlar yo'qligini kuzatishdi. Bundan tashqari, sakkizinchi sayyora bo'lishi kerak edi.
Adams va Le Verrier, ingliz va frantsuz, faraz qilingan sayyoraning qaerda bo'lishini mustaqil ravishda hisoblab chiqdilar va ular to'g'ri edilar. Le Verrier so'roviga binoan nemis astronomi Yoxann Gotfrid Galle hisob-kitoblar bilan ko'rsatilgan mintaqani kuzatdi va 1846 yil 23 sentyabrda Neptunni topdi.

Uran Sayyorasi topilganidan soʻng dunyoning koʻplab falakkiyot olimlari Uranni kuzatar ekan unga qandaydir nomaʼlum kuch taʼsir koʻrsatayotganligini payqashdi. Va Uran ortida ham sayyora mavjud degan fikrga kelishdi. 1843 yilda ingliz astronomi Jon Adams, va farang astronomi Urban Leverye bir-biridan mustaqil ravishda Uranning orbitasi boʻylab harakatlari asosida sakkizinchi sayyoraning fazodagi taxminiy joylashuv nuqtasini sof matematik usulda hisoblab chiqishdi. Ular tomonidan ishlab chiqilgan koordinatalar asosida 1846 yilning 23 sentyabrda Berlin observatoriyasi astronomlari Iogan Galle va Genrix d'Arre Neptunni samoda topishga muyassar boʻlishdi. Shunday qilib Neptunni kim tomonidan kashf etilgani hamon baxsli kelmoqda. Sayyoraga qadimgi Rimliklar Yunonlar mifalogiyasidagi dengiz xudosi Neptun nomi berilgan.

Neptun quyoshdan yerga nisbatan 30 martaga olisda ya'ni 30 astromik birlik yohud 4,5 milliard km uzoqligida joylashgan. Oʻz orbitasi boʻylab 5,4 km/sek tezlik bilan quyosh atrofini 164 yilu 288 yer kunida toʻliq bir aylanib chiqadi. Neptun kashf etilganidan beri bir Neptun yili oʻtdi xolos. Oʻz oʻqi atrofida 28° ga ogʻgan xolda aylanadi va Neptunda ham Yer va Mars sayyoralari kabi yil fasllari almashinadi. Biroq Neptunning quyosh atrofida aylanish davri nihoyatda uzoq ekanligini inobatga olsak Neptunda har bir fasl 40 yil davom etdi. Neptun oʻz oʻqi atrofini 16 soatda aylanib chiqadi. Ya'ni Neptunning bir kuni 16 soatni tashkil qiladi. Bir Neptun yili 90 ming Neptun kunidan iborat.

Sayyora diametri 50200 kmni tashkil qiladi, massasi esa yer massasidan 17 martaga ogʻir.
Neptunda ham gazli gigant sayyoralar singari qattiq yuza mavjud emas, Neptun asosini ham boshqa gazli gigantlar kabi vodorod va geliy tashkil qilgan. Markazidagi yadrosi esa silikatlar va ogʻir metallardan tarkib topgan.
Neptun atmosferasi tarkibi asosini molekulyar vodorod va geliy tashkil qiladi, qisman metan boshqa xil gazlar ham mavjud. Neptun atmosferasining yuzasi qatlami asosan metandan iborat, Shu sababli sayyora moviy rangda koʻrinadi.

Neptun quyoshdan ancha olisda boʻlganligi uchun quyoshdan yerga nisbatan 900 marta kam issiqlik oladi. Shu sababli sayyora yuzasi nihoyatda sovuq,Neptun yuzasidagi harorat -220 C° ga yetadi. Neptun boshqa sayyoralardan farqli oʻlaroq oʻz yadrosidan quyoshdan olayotgan energiyadan 2,5 martaga koʻp issiqlik chiqaradi. Buni olimlar Neptun hamon shakllanish bosqichida ekanligi bilan izohlashadi.

Neptun yadrosidagi harorat esa 5000 C° atrofida. Aynan Neptun yuzasida quyosh sistemasidagi eng kuchli boʻronlar esadi. Neptundagi shamollarning tezligi sekundiga 600 metrgacha yetadi. Bunaqangi kuchli shamollarni biz yerliklar tasavvur qilishimiz qiyin. Zero zaminimizdagi eng kuchli boʻronlarning tezligi sekundiga 100 metrgacha yetadi. Neptunda bunday kuchli boʻronlarning esishiga sabab sayyoraning oʻz oʻqi atrofida aylanishi barcha qismida bir xil emasligida.



Misol uchun Neptunning ekvator va unga yaqin qismi oʻz oʻqi atrofini 18 soatda aylanib chiqsa qutblari 12 soatda aylanib chiqadi. Bu esa sayyora atmosferasi bosimini turchilicha boʻlishini va sayyora yuzasida kuchli shamollarning yuzaga kelishini taʼminlaydi. Oʻz navbatida kuchli boʻronlar sabab Neptun yuzasida ulkan dogʻlar paydo boʻlib turadi.
Neptundagi dogʻlar vaqti-vaqti bilan sayyoraning turli qismlarida paydo boʻladi. Neptun juda kam oʻrganilgan sayyoralardan biri, Neptun faqat Voyager-2 yordamida oʻrganilgan. 1989 yili Voyager-2 Neptun yaqinidan uchib oʻtib sayyora va uning yoʻldoshlari haqidagi koʻplab maʼlumotlarni taqdim etdi. Voyager-2 tomonidan olingan tasvirlar orqali Neptunning 6 ta tabiiy yoʻldoshlari, uning xira va ingichka xalqasi, sayyora yuzasidagi dogʻlar aniqlandi.

Neptun xalqalari selikat va ugleroddan tashkil topgan muzqotgan jismlardan iborat. Hozirga qadar Neptunning 14 ta tabiiy yoʻldoshi fanga maʼlum, Triton Neptunning oʻzi topilgandan keyin 17 kun oʻtib ingliz olimi Uilyam Lassel tomonidan topilgan.

Triton quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar atrofida aylanuvchi Io va Titan singari atmosferaga ega tabiiy yoʻldoshlardan biri. Triton boshqa tabiiy yoʻldoshlardan farqli ravishda Neptun atrofida qarama-qarshi yoʻnalishda aylanadi. Extimol uzoq oʻtmishda Triton kichik sayyora boʻlgandir, keyinchalik Neptunning gravitatsion taʼsir doirasiga tushib qolgan boʻlishi mumkin. Chunki Neptun hozirgi vaqtda ham Koyper xalqasidagi jismlarga gravitatsion taʼsir koʻrsatadi.
Shuningdek, Triton quyosh sistemasidagi sakkiz sayyoraning yoʻldoshlari ichida eng sovuq tabiiy yoʻldosh hisoblanadi, uning yuzasida harorat -235 C° gacha yetadi. Triton asta sekinlik bilan Neptunga yaqinlashib bormoqda taxminan 100 million yillardan soʻng u Neptun yuzasiga qulab tushadi.

Neptunning Triton va Nereidadan boshqa yoʻldoshlari nisbatan kichik fazo jismlaridir. Ayrimlari esa muzqotgan xarsang toshlar xolos.

Neptunning magnit maydoni sayyoraning oʻz oʻqi atrofida aylanishiga nisbatan 47° ga egilgan. Neptun magnitosferasi oʻz diametridan 13 martaga ulkan 640 ming kmgacha choʻzilgan.
Neptunning ichki qismi suv, metan va suyuq ammiak bilan eritilgan toshdir. Tashqarida metan juda ko'p, bu unga o'ziga xos ko'k rangni beradi. Neptun Uranga qaraganda biroz kichikroq, ammo zichroqdir.
Uning magnit maydoni sayyora aylanish o'qidan 47 daraja egilib, fizik markazdan 13,500 km uzoqlikda joylashgan. Ushbu yo'nalish sayyoraning o'ziga emas, balki ichidagi oqimlarga bog'liq bo'lishi mumkin.

Voyager II kemasi 1989 yilda Neptunga yaqinlashib, uni suratga olgan. U sakkizta oyning oltitasini topdi va uzuklarning mavjudligini tasdiqladi.

Darhaqiqat, Neptun to'rt tor, ingichka va juda nozik halqalardan iborat tizimga ega, ularni yer teleskoplari bilan ajratib olish qiyin. Uzuklar kichik meteoritlar ta'sirida ichki oylardan yirtilgan chang zarralaridan hosil bo'lgan.

Atmosferada Yupiterning bo'ronlarini eslatuvchi ba'zi dog'lar mavjud, ammo bundan farqli o'laroq, Neptunda ular tez-tez shakllanib, yo'q bo'lib ketadilar. Eng kattasi, Buyuk Qorong'u Spot, Erning o'lchamiga o'xshash o'lchamga ega edi, ammo 1994 yilda u g'oyib bo'ldi va boshqasi shakllandi.

Quyosh tizimidagi har qanday sayyoraning eng kuchli shamollari Neptun shamollaridir. Ularning aksariyati aylanishning teskari tomoniga zarba berishadi. Soatiga 2000 km tezlikda bo'lgan shamollar Buyuk Qorong'u nuqta yaqinida o'lchandi.

Yuqoridagi rasmda 1996 yildan 2002 yilgacha Neptunning paydo bo'lishi ko'rsatilgan. So'nggi kuzatishlar ham shunga o'xshash o'zgarishlarni aniqladi.

Ichida Neptun atmosferasi u 260 ° C ga yaqin haroratga etadi. U, birinchi navbatda, azot bilan birga vodorod va geliyni o'z ichiga oladi. Suv, ammiak va metan muzlari ko'p. Ko'pgina bulutlar muzlatilgan metan bo'lib, tez o'zgaradi.
Biroz avvalroq NASA Neptunni izchilroq tatbiq qilish maqsadida "Neptune Orbiter" nomli fazo apparatini uchirishni rejalashtirayotgan edi. Neptun atrofida taxminan 7-8 yil faoliyat olib borilishi kutilayotgan apparat 2016 yilda uchirilishi kerak edi, ammo turli sabablarga binoan dastur mutlaqo bekor qilindi. Neptun va uning yoʻldoshlarini oʻrganish uzoq kelajak avlod vakillariga qoldirildi.