Nemis va o’zbek tillaridagi inkor vositalarning grammatik tahlili


hech so’zi kiradi. Qo’shma so’z shaklidagi bo’lishsizlik olmoshlari esa hech so’ziga kim, nima, qachon kabi so’roq olmoshlarining yoki bir, narsa



Download 31,83 Kb.
bet3/3
Sana26.04.2023
Hajmi31,83 Kb.
#932069
1   2   3
Bog'liq
MAQOLA (2) to\'ldirilgan

hech so’zi kiradi. Qo’shma so’z shaklidagi bo’lishsizlik olmoshlari esa hech so’ziga kim, nima, qachon kabi so’roq olmoshlarining yoki bir, narsa so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’ladi: hech kim, hech nima, hech bir, hech narsa kabi10. (Sh. Shoabdurahmonov, Hozirgi o’zbek adabiy tili 1-qism. )
Inkor gapda hech, hech bir, hech qachon kabi inkor anglatuvchi ravishlar ham qo’llanilishi mumkin. Bu so’zlar gapdagi mavjud inkor ma’nosini kuchaytiradi: Men o’z so’zimdan qaytmayman – Men o’z so’zimdan hech (hech qachon) qaytmayman. -na … na bog’lovchisi uyushiq bo’laklar oldidan takrorlanib qo’llanilib gapning kesimi ko’pincha tasdiq (bo’lishli) formada qo’llanadi lekin gapdan inkor ma’nosi anglashiladi: Mening nomimga bir g’alati konvert chiqdi: na adresi bor, na familyasi bor, na pochta muhri bor? (As.M)11 (G’. Abdurahmonov Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis “O’qituvchi” Toshkent 1979)
O’zbek tilida ham bundan tashqari yana inkor ma’no anglatadigan sifat yasovchi affikslar mavjud ular qatoriga asosdan anglashilgan narsaga, holatga, predmetga ega emaslikni anglatuvchi -siz affiksi kiradi: suvsiz, yersiz, adolatsiz;
Asosan tojik tilidan o’zlashgan so’zlar tarkibida uchraydigan be-affiksi yordamida yasalgan sifatlarning ko’pchiligi siz- affiksi bilan yasalgan sifatlarning sinonimi bo’ladi va asosdan anglashilgan narsa-hodisaning yo’q ekanligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: be+minnat, be+or, be+pul, be+davo, be+g’ubor, be+tashvish v.h.
-mas affiksi aslida sifatdosh yasovchi bo’lib, hozirgi o’zbek tilida –(a)r, -mas affiksi yordamida sifatdosh yasalishining passivlashib ketishi natijasida -mas affiksi yordamida sifat yasash aktivlashib bormoqda. -mas affiksi yordamida yasalgan sifatlar shaxs yoki predmetning fe’ldan anglashilgan harakat-holatning inkor belgisini bildiradi: yara-mas, buzil+mas, tugan+mas, so’n+mas, qayt+mas, qo’rq+mas v.h.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak nemis va o’zbek tillaridagi inkor vositalari miqdor jihatdan ham qo’llanilish o’rnining kengligi jihatdan ham bir-biridan qolishmaydigan darajada xilma-xil va ko’pligini ko’rishimiz mumkin. Lekin ular grammatik jihatdan bir xil yoki bir-biriga o’xshash bo’lsada, qo’llanilish yo’llari bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, nutqimizda eng ko’p qo’llaniladigan -ma affiksi bilan nemis tilida unga ekvivalent bo’la oladigan “nicht” inkor yuklamasini oladigan bo’lsak, o’zbek tilidagi -ma affiksi faqatgina fe’lga qo’shilib bo’lishsizlik shaklini yasaydi va inkor ma’no anglatadi, lekin nemis tilidagi “nicht” partikeli nafaqat harakatni inkor qiladi balki nutqdagi boshqa har qanday so’zni inkor qila oladi. Ammo bu tatqiqot ishimizda faqatgina inkor vositalarning turlari, ularning hosil bo’lish sohalari to’g’risida olimlarning fikrlari va inkor ma’no anglatadigan aytim affikslar orqali yangi so’zlar yasalishi mumkinligi haqida o’rganildi. Ularning qo’llanilish o’rni va anglatadigan ma’no xilma-xilliklari haqida keyingi izlanishlarda davom ettiramiz.



1 Saidov S. „Deutsche Grammatik in Übungen“, „O‘zbekiston“ Toshkent 2003.

2 Helbig / Buscha “Deutsche Grammatik” LANGENSCHEIDT • VERLAG ENZYKLOPÄDIE, München 1996



3Wöllstein, Angelika; Dudenredaktion (Hg.)“Die Grammatik. Unentbehrlich für richtiges Deutsch“ 9. Auflage. Berlin: Dudenverlag -2016: 916

4 Helbig, Gerhard; Buscha, Joachim (2017: 544): Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht. 1. Auflage. München: Klett-Langenscheidt

5 Heinemann, Wolfgang (1983): Negation und Negierung. handlungstheoretische Aspekte einer linguistischen Kategorie. 1. Auflage. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie

6 Lenz, Barbara (1996): Affix-Negation im Deutschen. In: Deutsche Sprache (24), S.55

7 Wöllstein, Angelika; Dudenredaktion (Hg.) (2016: 916): “Die Grammatik. Unentbehrlich für richtiges Deutsch“ 9. Auflage. Berlin: Dudenverlag

8 Blühdorn, Hardarik (2012): Negation im Deutschen. Syntax, Informationsstruktur, Semantik. Tübingen: Narr Verlag

9 Qian, Minru (1987): Untersuchungen zur Negation in der deutschen Gegenwartssprache. Eine mikro- und makrostrukturelle Analyse. Heidelberg: Groos S: 118-120

10

11


Download 31,83 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish