hech so’zi kiradi. Qo’shma so’z shaklidagi bo’lishsizlik olmoshlari esa hech so’ziga kim, nima, qachon kabi so’roq olmoshlarining yoki bir, narsa so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’ladi: hech kim, hech nima, hech bir, hech narsa kabi10. (Sh. Shoabdurahmonov, Hozirgi o’zbek adabiy tili 1-qism. )
Inkor gapda hech, hech bir, hech qachon kabi inkor anglatuvchi ravishlar ham qo’llanilishi mumkin. Bu so’zlar gapdagi mavjud inkor ma’nosini kuchaytiradi: Men o’z so’zimdan qaytmayman – Men o’z so’zimdan hech (hech qachon) qaytmayman. -na … na bog’lovchisi uyushiq bo’laklar oldidan takrorlanib qo’llanilib gapning kesimi ko’pincha tasdiq (bo’lishli) formada qo’llanadi lekin gapdan inkor ma’nosi anglashiladi: Mening nomimga bir g’alati konvert chiqdi: na adresi bor, na familyasi bor, na pochta muhri bor? (As.M)11 (G’. Abdurahmonov Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis “O’qituvchi” Toshkent 1979)
O’zbek tilida ham bundan tashqari yana inkor ma’no anglatadigan sifat yasovchi affikslar mavjud ular qatoriga asosdan anglashilgan narsaga, holatga, predmetga ega emaslikni anglatuvchi -siz affiksi kiradi: suvsiz, yersiz, adolatsiz;
Asosan tojik tilidan o’zlashgan so’zlar tarkibida uchraydigan be-affiksi yordamida yasalgan sifatlarning ko’pchiligi siz- affiksi bilan yasalgan sifatlarning sinonimi bo’ladi va asosdan anglashilgan narsa-hodisaning yo’q ekanligini bildiruvchi sifatlar yasaydi: be+minnat, be+or, be+pul, be+davo, be+g’ubor, be+tashvish v.h.
-mas affiksi aslida sifatdosh yasovchi bo’lib, hozirgi o’zbek tilida –(a)r, -mas affiksi yordamida sifatdosh yasalishining passivlashib ketishi natijasida -mas affiksi yordamida sifat yasash aktivlashib bormoqda. -mas affiksi yordamida yasalgan sifatlar shaxs yoki predmetning fe’ldan anglashilgan harakat-holatning inkor belgisini bildiradi: yara-mas, buzil+mas, tugan+mas, so’n+mas, qayt+mas, qo’rq+mas v.h.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak nemis va o’zbek tillaridagi inkor vositalari miqdor jihatdan ham qo’llanilish o’rnining kengligi jihatdan ham bir-biridan qolishmaydigan darajada xilma-xil va ko’pligini ko’rishimiz mumkin. Lekin ular grammatik jihatdan bir xil yoki bir-biriga o’xshash bo’lsada, qo’llanilish yo’llari bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, nutqimizda eng ko’p qo’llaniladigan -ma affiksi bilan nemis tilida unga ekvivalent bo’la oladigan “nicht” inkor yuklamasini oladigan bo’lsak, o’zbek tilidagi -ma affiksi faqatgina fe’lga qo’shilib bo’lishsizlik shaklini yasaydi va inkor ma’no anglatadi, lekin nemis tilidagi “nicht” partikeli nafaqat harakatni inkor qiladi balki nutqdagi boshqa har qanday so’zni inkor qila oladi. Ammo bu tatqiqot ishimizda faqatgina inkor vositalarning turlari, ularning hosil bo’lish sohalari to’g’risida olimlarning fikrlari va inkor ma’no anglatadigan aytim affikslar orqali yangi so’zlar yasalishi mumkinligi haqida o’rganildi. Ularning qo’llanilish o’rni va anglatadigan ma’no xilma-xilliklari haqida keyingi izlanishlarda davom ettiramiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |