Nemis va o’zbek tillaridagi inkor vositalarning grammatik tahlili

Nemis va o’zbek tillaridagi inkor vositalarning grammatik tahlili
Annotatsiya
Mazkur maqolada nemis va o’zbek tillaridagi barcha inkor ma’no anglatuvchi so’zlarni jamlash, ularning hosil bo’lish yo’llari, qo’llanilishi, ma’no anglatishdagi umumiy va farqli tomonlarini tadqiq etish maqsad qilingan. Qiyoslanayotgan tillardagi inkor ifodalovchi vositalarning grammatik jihatdan tasnifi, nemis va o’zbek tilshunoslarining inkorning hosil bo’lishi masalasidagi qarashlari o’rganilgan. Keyin har ikki tildagi inkor gaplarni shakllantirgan vositalar solishtirib o’tilgan. Maqolada analiz, sintez, qiyoslash, ta’riflash, umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijasida nemis va o’zbek tillaridagi inkor gaplarni shakllantiruvchi grammatik qo’shimchalar va vositalar o’rtasidagi umumiy va farqli xususiyatlar o’rganilgan.
Kalit so’zlar: Nemis tili, O’bek tili, inkor so’zlar, inkor gaplar, grammatik kategoriya, prefiks, suffiks, juft bog’lovchilar, partikel, artikel.
Inkor tushunchasi barcha tillarga xos bo‘lagan umumiy (universal) hodisa hisoblanib, u atrofdagi voqea-hodisalarni rad etish yoki inkor qilish deganidir. Nemis va o‘zbek tillarida inkorni ifodalovchi bir qancha vositalar mavjud bo‘lib, nemis tilida ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: “nicht” inkor yuklamasi, “kein, niemand, nichts” inkor olmoshlari, nie, niemals, nirgends, nimmer, nirgendwo, nirgendwohin, nirgendwoher ravishlari¹ Bundan tashqari Nemis tilida inkor ma’noni faqatgina inkor so‘zlar emas, balki inkor ma’no yoki negativ ma’no anglatuvchi prefikslar, suffikslar, juft bog‘lovchilar ham mavjud. Bular quyidagilar: un-, ver-, miss- (prefikslar), weder, noch (juft bog‘lovchilar).
O‘zbek tilida ham bir qancha inkorni ifodalovchi inkor so‘zlar mavjud: Ular jumlasiga -ma affiksi, emas va yo‘q so‘zlari, na…na juft bog‘lovchisi hamda inkor olmoshlari kiradi. Yana shuni aytish o‘rinliki, o‘zbek tilida ham inkor ma’noni anglatuvchi talaygina prefiks va suffikslar mavjud. Masalan, no-, be- prefikslari va -siz suffiksi.
Yuqorida har ikkala tilda keltirib o‘tilgan inkor vositalar anglatadigan ma’nosi, qo‘llanilish o‘rni va uslubi jihatdan bir biriga o‘xshash va farqli tomonlari mavjud.
Nemis tilida inkorni ifodalovchi vositalar grammatik jihatdan bitta so‘z turkumiga kirmaydi. Inkor so‘zlar sintaktik jihatdan tahlil qilinganda turli grammatik katigoriyalarga xos ekanligini (misol uchun partikl, ravish yoki olmosh so‘z turkumlari) ko‘rishimiz mumkin. Ularning umumiy o‘xshashlik tomoni esa darak gapni inkor qilishidir. Bundan shuni anglash mumkinki, ular bitta semantik birlikdir.
Nemis tilidagi inkor so‘zlarni gapda egallagan o‘rni turli xil bo‘lganligi sababli ular turli xil so‘z turkumlariga kiritiladi².
(1) ... kommt. (keiner, niemand, nichts)
(2) Er läuft... (nie, niemals, nirgends, nirgendwo, nicht, nirgendwohin, keinesfalls, keineswegs)
(3) Er liest... Buch (kein)
(4) Kommt er? ..., er kommt nicht, (nein)
(5) ... ein Schüler war krank. (nicht)
(6) Er ist... dumm ... faul. (weder — noch)
Birinchi misolda inkor so‘zlar substantiv olmoshlardir (ular der freund, er v. h.lar bilan almashtirilishi mumkin). Ikkinchi misolda inkor so‘zlar ravishlardan iborat (ular dort, heute v.h. lar bilan almashtirilishi mumkin). Uchinchi misolda inkor so‘zlar artikel so‘zlardir (ular ein, mein v.h. lar bilan o‘rin almasha oladi). To‘rtinchi misolda so‘z-gaplar yoki inkor so‘z-gaplardir (ular ja, doch so‘z gaplar bilan o‘rin almashishi mumkin). Beshinchi misolda inkor so‘z partikeldir (u auch, nur partikellari bilan o‘rin almasha oladi). Oltinchi misolda inkor so‘zlar bog‘lovchilardir (ular sowohl – als auch, entweder – oder juft bog‘lovchilar bilan o‘rin almasha oladi).
Aksariyat inkor so‘zlar hech qanday o‘zgarishga uchramaydi, bularga nein, nicht, nichts, nie, nimals, nirgends, nirgendwo, nirgendwohin, nirgendwoher, weder-noch kirsa, nimand va kein inkor so‘zlari esa fleksibl, ya’ni o‘zgaruvchan hisoblanadi.
“Kein” inkor so‘zi birlik sonda xuddi noaniq artikl “ein ” singari ko‘plikda esa xuddi sifat kabi turlanadi. Misol uchun: Max hat einen großen Hund / Max hat keinen großen Hund.