Neftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti

NEFTNING KLASSIFIKASIYASI 

Ma’lumki,  neft  tuzilishi  jihatdan  juda  murakkab  tabiiy  tuzilishga  ega 

bo’lganligi  uchun,  uni  o’rganish  turli  xil  taxlillar  asosisida  olib  boriladi.  Dastlab 

neftning genezi xamda neft saqlovchi hududning paydo bulishi va uni izlab topish 

muammolari,  sungra  esa  qayta  ishlash  uchun  kimyoviy  tarkibini  o’rganish  talab 

etiladi.  Shu  va  shunga  uxshagan  savollarning  echimini  izlab  topishga  rasional 

klassifikasiyalash  usuli  yordam  beradi.  Buning  uchun  neftni  nazariy  va  amaliy 

jixatdan  izoxlab  berish  kerak  buladi.  Lekin  shunga  karamay  bunday 

klassifikasiyalashni  yaratish  juda  murakkab  masala  bulib,  xozirgi  vaktgacha  anik 

echimini  topgani  yuk.  Chunki  u  kuyidagi  kiyinchiliklarga  ega  ;  Birinchidan  neft 

tarkibi,  xattoki  aynan  bir  konning  ikki  nuktasidan  qazib  chiqarilayotgan  bulsada  , 

kimyoviy tarkibi jixatdan esa juda xam bir – biridan kup fark kiladi. Ikkinchidan er 

---

ka’rida  neftning  paydo  bulishi  va  bir  turdan  ikkinchi  bir  to’rga  utish  faktorlari, 

tarkibiy uzgarishlarining ketma – ket tarzda borishini progressiv tarzda o’rganishda 

bilimlarimizning etarli darajada emasligi.  Uchinchidan  neftning  fizika  – kimyoviy 

tuzilishini xamda boshka xarakteristikalarini bir vaktning uzida taxlil kilish, minimal 

klassifikasion  parametrlarga  tayanib  maksimal  informasiyaga  ega  bulishlik  ancha 

kiyinchilik  tugdiradi.  Xozirgi  vaktgacha  neftni  klassifikasiyalash  uchun  juda  kup 

urinishlar  bulgan,  bu  urinishlarning  maxsuli  sifatida  faqat  kimyoviy,  giokimyoviy 

(genetik)  va  texnologik  (sanoat  va  xomashyo)  jarayonlar  uchun  3  –  4  guruxga 

bulingan. 

Kimyoviy  klassifikasiyalash,  neftni  kimyoviy  tarkibi,  xamda  uning  aloxida 

olingan fraksiyalarining tarkibi tuzilishi jixatdan xar xilda ekanligiga asosladi. 

Birinchi bo’lib, neftni kimyoviy klassifikasiyalash Gefer tomonidan 1907 yilda 

amalga  oshirilgan.  Lekin  20  asrning  60  yillarida  Rossiyada  va  ko’pgina  boshka 

horijiy  davlatlarda  neftning  turli  xildagi  klassifikasiyasi  tavsiya  etilgan  edi.  Bu 

klassifikasiyalarning  kamchiligi  shundan  iborat  ediki  neft  faqat  tuzilish  jihatdan 

faqat  uglevodorod  degan  nuqtai  –  nazaridan  qaralgan  edi.  Ammo  kimyoviy 

klassifikasiyalashda  uglevodorod  bo’lmagan  tarkibini  -  komponentalarni  ham 

hisobga  olinishi  kerak  edi.  Zamonaviy  kimyoviy  klassifikasiyalashda  neftdagi 

oltingugurt miqdori, hamda smolali – asfal ten moddalar miqdorini ham bilish talab 

etiladi.  Ba’zi  bir  klassifikasiyalashlarda  muxim  tomonlari  keltirilgan  bulib,  unda 

neftning  zichligi  va  oltingugurt  mikdori  xam  inobatga  olingan:  -Neftning  zichligi 

bo’yicha; engil, o’rta, og’ir va o’ta ogir neftlarga ajratilgan. Oltingugurt mikdoriga 

karab  esa:  kam  oltingugurtli,  oltingugurtli  va  yuqori  oltingugurtli  neftlarga 

ajratilgan.  Uglevodorod  tarkibning  xarakteristikasi  sifatida  esa  ammiaklarning 

sikloalkanlarga nisbati (A/S), va arenlarning sikloalalkanlarga nisbati (Ar/Sik) kabul 

kilingan.  Neftning  klassifikasiyalashni  to’la  –  to’kis  yoritish  uchun,  uni  ikki 

bosqichli  klassifikasiyaga  bo’lib,  o’rganish  ba’zi  bir  adabiyotlarda  keltirilgan. 

Birinchi bosqichda  faqat  neftning  fizikaviy-kimyoviy  xarakteristkalari o’rganiladi. 

Ikkinchi bosqichda esa faqat uglevodorod tarkib o’rganiladi.  

Masalan: birinchi bosqichda neftning zichliklari bo’yicha tahlili kiradi.  Unda 

quyidagilar 

1)  0 – juda engil va eng kichik zichlikka ega (

); 

2)  1 – engil past zichlikka ega (

) 

3)  2 – o’rtacha zichlikka ega (

) 

4)  3 – og’ir yuqori zichlikka ega 

 

5)  4 – juda ogir va o’ta yuqori zichlikka ega 

 

Xuddi  shunday  oltingugurtning  neftda  massa  ulushi  bo’yicha;  smolali  -  asfal 

tenlarning  massa  mikdori  bo’yicha;  ogir  uglevodorodlarning  (parafinlar)  massa 

80

.

0

20

4





84

.

0

80

.

0

20

4







88

.

0

84

.

0

20

4











88

.

0

84

.

0

20

4











92

.

0

20





---

ulushi  bo’yicha  v.  x.  k.  Ular  720  ta  klassga  bulinadi.  Ikkinchi  bosqichda; 

alkanlarning massaviy ulushi 

; sikloalkonlarning 

, xamda arenlari 

 

massaviy  ulushi  %  larda  berilishi  tavsiya  etilgan.  Bu  bosqichda  16  –  ta  sinfga 

bulinadi. Xozirgi  vaktgacha  neft  nomenklaturasi tugrisida savol diskussiyali savol 

bulib kolmokda.