Нефтни қайта ишлашда гидрогенлаш жараёнлари 15. 1–§. Гидрогенлаш жараёнларини синфланиши

Селектив гидрокрекинг. Жараён паст ҳароратда қотадиган ёқилғи ва
мойларни олиш мақсадида хомашёдан гидрогенолиз йўли билан нормал
тузилишли алканларни чиқариб юбориш учун мўлжалланган. Катализатор
сифатида бу жараёнда геометрик селектив цеолитларни қўллайдилар. Бу
цеолитларнинг кириш ғовакларининг ўлчамлари (0,5–0,55 нм) бўшлиққа
эркин киришга ва у ерда фақатгина диаметри 0,49 нм бўлган нормал
алканларнинг молекулалар билан таъсирлашишга имкон беради. Бошқа
углеводородларнинг молекулалари катта диаметрга эга (масалан, 2 –
метилпентан – 0,56; бензол – 0,58; циклогексан – 0,61) ва цеолитнинг
бўшлиғига кира олмайди. Ўзгаришларнинг ҳосил бўлган маҳсулотлари н–
алканларни гидрогенлаш учун цеолитга одатда гидрогенлайдиган
компонентлар (платина гуруҳи металлари, никель ҳамда молибден ва
вольфрамнинг оксид ва сульфидлари) киритилади. Селектив крекингга тўғри ҳайдалган бензинни ҳамда риформинг
бензинини ва аренларни экстракциялагандан кейин ҳосил бўлган бензин –
рафинатни н–алканларнинг молекуляр массасини пасайиши ва қисман
изомерланиши ҳисобига юқори октанли бензинларни олиш мақсадида
амалга оширилади.
Риформинг ва селектив гидрокрекингни ўз ичига олган уйғунлашган
жараён селектоформинг деб аталади. Жараён риформат ёки рафинатни
(аренларни ажратиб олгандан кейин) гидрокрекингнинг селектив
катализаторларида қуйидаги шароитда қайта ишлашдан иборат: ҳарорат
360 0С атрофида, босим 3 МПа, ҳажмий тезлик 1 соат–1, водород сақлаган
газнинг айланиш карралиги 1000 м3/м3 хомашё. Жараён натижасида
бензиннинг октан сони 10–15 пунктга ошади. Селектоформинг
индивидуал аренларни ишлаб чиқарувчи катта қувватга эга бўлган нефтни
қайта ишлаш заводларида самаралидир.
Керосин ва дизел ёқилғиларидан н–алканларни селектив чиқариб
юбориш билан паст ҳароратда қотадиган реактив ёқилғиси ( қотиш
ҳарорати –50 дан –60 0С гача) ва қишки дизел ёқилғиси олинади. Бир
вақтнинг ўзида нефт кимёсида хомашё сифатида ишлатиладиган С3–С5
углеводородларнинг фракцияси ҳосил бўлади.
Жараён бир– ва икки поғонали схема бўйича 350–400 0С ҳароратда, 3–
14 МПа босимда, хомашё етказишнинг ҳажмий тезлиги– 0,5–5,0 соат–1,
водород сақлаган газнинг айланиши 500–1500 м3/м3 хомашё. Реактив
ёқилғиларнинг чиқиши 75–90 %.
Селектив крекингни худди гидроизомерланиш каби тўғри
ҳайдаладиган фракциялар ва рафинатлардан паст ҳароратда қотадиган
мойларни ишлаб чиқариш учун ишлатадилар. Жараённи 300–430 0с
ҳароратда, 2–10 МПа босимда, хомашё етказишнинг ҳажмий тезлиги 0,5–2
соат–1 бўлганда ўтказадилар. Мойларни чиқиши 80–87 % ташкил қилади.
Мойларнинг сифати эритувчилар билан ўтказиладиган паст ҳароратли
депарафинзатциялашда олинадиган мойларнинг сифатига яқин. Мойларни
қотиш ҳарорати +6 0С дан – (40–50) 0С гача пасайтириш мумкин.
Мойларни селектив гидрокрекинги учун Россияда юқори кремнеземли
цеолит ЦВМ асосида СГК–1 катализатор ишлаб чиқилган.