Neft va gaz konlari mashina va jihozlari

Tret-butil-spirti  (TBS)-  bir  nechta  jarayonlarda  hosil  bo‘ladi.  U  propilen 
oksidini olish jarayonda qo‘shimcha  mahsulot sifatida hosil bo‘ladi.  U N-butillen 
yoki  izobutilenning  suv  bilan  o‘zaro  reaksiyasi  natijasida  olinadi  va  uning 
formulasi – (SN
3
)3SON. 
MTBE.  Metil-tret-butil-efir  (MTBE)  kislorod  saqlovchi  qo‘shimcha 
hisoblanadi. U spirtlar (OH – guruhni saqlovchi malekula) sinfiga mansub bo‘lgan 
metanol, etanol va TBS dan farq qiladi
. 
Lekin shunga qaramay,  MTBE har holda 

---

 
185 
kislorodni  saqlaydi.  Formulasi  (CH
3
)3COCH
3
,  suvda  erimaydi.  MTBE 
izobutelinnig metanol bilan katalizator  ishtirokidagi reaksiyasi bilan olinadi. 
Avtomobillarning  benzinlari  sanoatda  quyidagi  markalarda  ishlab  chiqiladi: 
A-72,  A-76,  A-80,  A-92,  AI-91,  AI-93,  AI-95  (A-matomobil,  sonlar  –  oktanlar 
soni, I-harfi oktanlar soni tadqiqot metodida aniqlangan). 
Aviatsiya  benzinlari  porshenli  aviatsiya  dvigatellarida  qo‘llanilishga 
mo‘ljallagan.  Ularning  markalari  B-91/115,  B-95/130,  B-92  va  B-70  (B-benzin, 
sur’atdagi son – oktanlar soni; maxrajdagi sonlar – boyitilgan aralashmada navlilik 
ko‘rsatkichi). 
Hozirgi  vaqtda  aviatsiyada  porshenli  tizimdan  reaktiv  dvigatellarga 
o‘tilganligi uchun aviatsiya benzinlarini ishlab chiqarish va iste’moli kamaygan. 
Dizel yoqilg‘isi - qisilish natijasida alanga oladigan dvigatellarda va ba’zi bir 
gazturbinali  dvigatellarda  foydalaniladi.      Bundan  tashqari  har  xil  sharoitlarda 
qo‘llaniladigan uch xil turdagi yoqilg‘ilar ishlab chiqariladi. 
 
L- (yozgi) – atrof muhitning harorati musbat bo‘lganda qo‘llaniladi; 
Z  (qishki)  –  atrof  muhitning  harorati    -20 
o
S  (yoqilg‘ining  quyuqlashish 
harorati -35 
o
S) dan  minus -30 
o
S  gacha  (yoqilg‘inig  quyuqlashish  harorati -45 
o
S 
yuqori) bo‘lgan sharoitlarda qo‘llaniladi;  
A(artik) – ishlatishda atrof –muhitning harorati minus -50
0
S gacha.  
Dizel yoqilg‘isining asosiy tasniflariga alangalanish harorati, sovush harorati 
va oltingugurtning tarkibi kiradi. Yoqilg‘ining bug‘i havo bilan birga aralashganda 
alangalanish  yoki  olovni  olib  kelishi  –  alangalanish  harorati  deyiladi.  U 
yoqilg‘ining  bug‘lanishini  va  olovni  xavfsizligini  tavsiflaydi.  Markasi  L  bo‘lgan 
yoqilg‘i  uchun  alanganish  harorati  40
o
S  dan  kichik,  marka  Z  –uchun  –  35
o
S  dan 
past. 
Oltingugurtning  miqdoriga  ko‘ra  dizel  yoqilg‘isidagi  miqdori  massasi 
bo‘yicha -  0,2 % dan kichik,  0,5% dan katta emas. 
Alangalanish  haroratiga  yoki  sovush  ma’lumotiga    hamda  oltingugurtning 
tarkibiga muvofiq dizel yoqilg‘isi shartli ravishda quyidagicha ifodalanadi: L-O, 2-
40  bu  yozda  paytida  qo‘llaniladigan  dizel  yoqilg‘isi,  oltingugurtning  massali 
miqdori O,2% va alangalanish harorati 40 
o
S.  Z-0,2-35 – bu yoqilg‘i qish vaqtida 
ishlatiladi, oltingugurtning massali ulushi 0,2% va alanganish harorati 35 
o
S.  
Reaktiv  yoqilg‘i  –  samolyot  va  vertolyotlarning  gazturbinali  dvigatellarida 
foydalaniladi. Bortdagi zaxira yoqilg‘isini olish, bakning hajmini chegaralanganligi 
va samolyot uchishni boshlashdagi og‘irligini ko‘tarish uchun katta energiya talab 
qilinganligi uchun yoqilg‘ining yonish energiyasi yuqori bo‘lishi kerak.  Massasini  
arzonligini turiga muvofiq bu talablarga kerosin to‘liq javob beradi. 
Reaktiv  aviatsiyaning  boshlang‘ich  davrida  yoqilg‘iga  bo‘lgan  istemol 
talabini  T-1  yoqilg‘isi  qondiradi,  u  oltingugurt    miqdori  kam  bo‘lgan  neftdan 
olinadi.  Lekin  1950  yillardan  boshlab  reaktiv  yoqilg‘ini  ishlab  chiqarish 
olingugurtli neftlarni qayta ishlash hisobiga kengaytirilgan, natijada massasini turi 
bo‘yicha reaktiv yoqilg‘iga mos keladigan TS-1 yoqilg‘i ishlab chiqilgan. 
Bundan  tashqari  T-2,  T-6  markali  reaktiv  yoqilg‘ilar  ishlab  chiqariladi. 
Traktor  yoqilg‘isi  sifatida  kerosin  va  ligroindan  foydalaniladi.  Energetika 
tizimidagi  gazturbinalari,  suv  va  yer  usti  transportlari  uchun  mazutlar  va 
gazoyllardan foydalaniladi. Qozonxona yoqilg‘isi sifatida F5 va F12 yoqilg‘isidan 

---

 
186 
(sonlar  –  shartli  qovushqoqligi  40
0
S  da  )  hamda  yoqilg‘i  mazuti    M40,  M  100, 
M200 lardan foydalaniladi. 
Neft  yog‘lari-ishlab  chiqariladigan  neft  yog‘larining  assortimentlari  juda 
ko‘p turda:  motorlar,  industrial, silindrlar, turbinalar, kompressorlar, transmission, 
o‘qlar,  elektr  izolyatsiyasi    va  boshqalar  uchun.  Motor  yog‘lari-aviatsiya, 
avtomobillar  va  dizel  dvigatellarini  surkovi;  industrial–sanoat  jihozlarini  surkovi; 
silindrlar-zolotniklarni va bug‘ mashinalarini porshenli silindrlarini surkovi uchun; 
turbinalar–har  xil  turdagi  turbo  agregatlarni  podshipniklarini  va    elektr  tokli  
generatorlarni  sovutish  va  moylashda  qo‘llaniladi;    transmission-ko‘pgina 
mashinalarni  mexanizmlarni  tishli  uzatmalarini  moylash  uchun;  kompressor-
silindrlarni,  shtoklarni,  kompressorlarni  klapanlarini,  havo  haydagichlarni  va 
sovutish  mashinalarini  moylashda  qo‘llaniladi;  o‘qli–temir  yo‘l  vagonlarini 
o‘qlarini,  bo‘yinlarini,  teplovozlarni  g‘ildiraklarini,  parovozlarni  va  temir  yo‘l 
transportining  harakatdagi  tarkibining  ishqalanish  tugunlarini  moylashda 
qo‘llaniladi;  elektr  izolyatsiya  –  (transformatorlar,  kondensatorlar  va  kabellar)-
elektr qurilmalarda  dielektrik sifatida va sovituvchi suyuqlik sifatida qo‘llaniladi.    
Boshqa neft mahsulotlari-qattiq tovar parafinlari-sintetik kislota va spirtlarni 
mahsulot  sifatida  ishlab  chiqarishda  qo‘llaniladi  hamda  yuvuvchi  moddalarni 
ishlab  chiqarishda  xom-ashyo  hisoblanadi.  Parafin  meditsinada,  oziq  ovqat 
sanoatida  (  parafin  qog‘ozidan  tara  va  o‘ramlar,  kartonlar),  gugurtlar  ishlab 
chiqarishda  svechalar,  daraxt  tolalaridan  plitalar  va  boshqa  turdagi  mahsulotlarni 
ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 
Serezin–surkovlar,  vazelinlar,  kremlar  va  elektrozolyatsiya  materiallarni 
ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.    
Vazelinlar-tabiiy,  sun’iy,  texnik  va  meditsina  turida  bo‘ladi.  Tabiiy 
vazelinlar  parafinnning  mazutlaridan  olinadi.  Sun’iy  vazelinlar-mineral  yog‘larni 
va  parafinning  aralashmasi,  texnik  vazelin  -  parafin  bilan  industrial  yog‘ning 
aralashmasidir,  meditsina  yog‘i  esa  -  oq  serezinning  va  parafinning  parfmeriya 
yog‘i bilan aralashmasidir. 

---

 
187 
 
 
 
18.1-rasm. Neftni qazib olish, konda tayyorlash va neftni qayta ishlashga 
haydashning umumiy sxemasi 
 
 

---

 
188 
 
18.2-rasm. Neftni qayta ishlashdagi yoqilg‘i va moylar varianti bo‘yicha sxemasi. 
 
Neftli bitumlar-  yo‘l qurilishida gidroizolyatsiya  va tomlarni bekitish  uchun 
materiallar sifatida ishlab chiqariladi. 
Kerosinlar yoritish materiallari sifatida foydalaniladi. 
Eritgichlarning   quyidagi turlari – neftdan ishlab chiqariladi: 
a)  benzilli eritgich BR-1 – rezina sanoatida qo‘llaniladi; 
b) uayt spirt – lak- buyoqlar ishlab chiqarish sanoatida qo‘llaniladi; 
v) eksratsion benzin – ekstratsiya jarayonlarida qo‘llaniladi. 
Neftli  koks–elektrodlar  ishlab  chiqarishda  hamda  alyuminiy  sanoatida 
qo‘llaniladi,  qurumlar–rezina  sanoatida  hamda  qalamlar  ishlab  chiqarishda, 
izolyatsiya  materiallari,  kopirovka  qog‘ozlari,  buyoqlar  va  boshqa.  Konsistentli 
surkovlarga – solidollar, texnik vazelinlar va boshqalar kiradi. 
 

---

 
189