Neft va gaz kimyosi

9.1 –rasm. Neft fraktsiyalarini xromatogrammasi
Fraktsiyaning naften qismi uglevodorodlarning tarkibi sifat jihatidan naftenli asos fraktsiyalarning tarkibiga mos keladi. Аmmo xromatogrammalarda u yoki bu choʼqqini hosil qiladigan aralashmalarda uglevodorodlarning taqsimlanishi hamda xromato–mass–spektrometriya koʼrsatkichlari boʼyicha bu choʼqqilarning nisbati har xildir. Tadqiq qilingan neftlardagi uglevodorodlar guruhlarining nisbatini naften asosli neftlar (n–alkanlar kiritilmagan) bilan solishtirish qulay boʼlishi uchun taqsimlanish fraktsiyaning naftenizoalkanli qismi hisobga olingan. Tadqiq qilingan neftlarning xarakterli farqi shundaki, ularda bisiklik uglerodlarning miqdori ancha kam boʼlib, monoalkil va metilalkilalmashgan siklogeksanlarning ulushi oshadi. Naften asosli neftlarda 10 % dan kam miqdorni tashkil qiladigan
izoalkanlar hisobga olinmasa yuqorida aytilgan ikkinchi hol ancha sezilarli boʼlib qoladi. Naftenli neftlardagi kabi alkilsiklopentanning miqdori unchalik koʼp emas, izomerlarning soni esa katta boʼlishi mumkin.
Tadqiq qilinayotgan 150–175 ⁰C dagi fraktsiyada neft uglevodorodlarini identifikatsiyalash uchun etalonli aralashmalar va model uglerodlarni qoʼllash bilan bir qatorda mualliflar Kovach indekslarni ishlatishni ham tavsiya etadilar.
Neft uglevodorodlarning xilma–xilligini koʼrsatilgan ishlardagi tuzilishlar toʼla ifodalamaydi. n–nonan va n–dekanlarning qaynash haroratlari intervali (150–175 ⁰C) da (yuqorida koʼrsatilgan sharoitlarda) 105 uglevodorod xromatografiya usulida ajratilgan.
9.3-Jadval
150-175 ⁰C dagi fraktsiyada uglerodlarning guruhlar boʼyicha
taqsimlanishi

Xromatogramma dagi choʼqqilari tartib raqami	Uglevodorod guruhlari	Uglevodorodlar yigʼindisi
		Grozniy	Samotlor	Mirza-ani
12,15,35,37,40, 42,43,45,46	Propilalmashingan siklogeksanlar	23	23	21
38,40	Butilalmashingan siklogeksanlar	1	2,0	1,0
1,5,6,8,11,15,21, 22,25,26,27, 31, 33, 36,38,41, 44,46	Etilalmashingan siklogeksanlar	13	18	9,0
1,8,11,18,19,21,2 3,25,28,32	Gem–almashingan siklogeksanlar	3	1,5	1,5
18,20,23,25,28,3 0–32,37,41,42,46	Tetrametilalmashin– gan siklogeksanlar	-	-	0,5
2,3,13,15–17,26, 28,30,32,41,43	Etilalmashingan siklogeksanlar	0,5	0,5	0,5
9,10,13,18,21,23, 31–36,38,40,42	Metil– va dimetilbitsiklo [3.2.0] oktan	7	7	7
4,8,14,17,21,22,2 4–26,28,31,34– 36,38,39,45,46	Metil– va dimetil– bitsiklo [3.2.1] va [2.2.2]oktanlar	1,0	0,5	0,5
27,39	Bitsiklo[4.3.0] nonan	0,5	1,5	1,0
4,6,7,10,13,14, 16,17,24,25,27,2 8,30,32	Izoalkanlar Mono– siklik izoalkanlar Bisiklik izoalkanlar	51 0,9 0,2	46 1,2 0,15	58 0,7 0,1

Samotlor neftining 200–420 ⁰C fraktsiyasi xromato–mass–spektrometriya usullari aniqlanganda C₁₂–C₂₅ n–alkilsiklogeksan va n–alkanlar yigʼindisi ~10 % ni tashkil qildi. Hozirgi vaqtda neftda C₁₀–C₂₅ tarkibli metilalkilsiklogeksanlarning gomologik qator vakillari borligi isbotlangan.

Karotinoid tuzilishli (tuzilishli) siklogeksanlar. Karajanbas koni neftida C₁₀–C₂₄ tarkibli 1,1,3–trimetil–2–alkiltsiklogeksan gomologlari identifikatsiyalangan:

Neft tarkibida С₁₂ va С₁₇ tarkibli gomologlar topilmagan. Koʼrib chiqilayotgan gomologlardan birinchisining tuzilishi YaMR ¹³С spektrlari bilan isbotlangan. С = 2 va 3 da oʼrinbosarlarning orientatsiyasi hamma vaqt trans–(e,e) shaklida boʼladi. Tekshirilayotgan fraktsiyadagi bu uglevodorodlarning umumiy miqdori ~3 % (neftga hisoblaganda ~1 %) tengdir.
С₁₇ sikloalkanlarning aralashmada yoʼqligi, bu uglerodlarning muntazam boʼlmagan turdagi tuzilishga ega boʼlgan alifatik izoprenoidlardan hosil boʼlmasligini koʼrsatadi. С₂₂ monosiklanning mavjudligi ularning muntazam tuzilishli izoprenoidlardan ham hosil boʼlmasligini isbotlaydi. Shunday qilib, tekshirilayotgan monosiklanlar (1,1,3–trimetilalkilsiklogeksanning gomologlari)
karotinoid tuzilishli (tuzilishi) birikmalardan hosil boʼladi.
Har qanday neftning benzinli fraktsiyada ancha koʼp miqdorda
1,1,3–trimetil–2–alkilsiklogeksanlarning termodestruktsiya mahsuloti boʼlgan 1,1,3–trimetilsiklogeksan bor.
Karajanbas neftida tetraalmashgan monosiklanlardan tashqari С₁₁– С₁₆ formulani (ІІ) bir qator uglevodorodlari identifikatsiyalangan.
Bundan tashqari С₄₀ (ІІІ) tarkibli izoprenoid zanjiriga ega boʼlgan, taxmin qilishlaricha qadimiy bakteriyalar limidlarida mavjud boʼlgan siklan ham aniqlangan.

Neftlarda Dils–Аlder reaktsiyasi bilan hosil boʼlgan С₄₀ tarkibli fitadienning gidrogenlangan dimeri borligi aniqlangan.

3.