Neft kimyoviy sintez laboratoriyasida texnika xavfsizligi

2- LABORATORIYa IShI
Turli manbalardan olib kelingan neftlarning bir –biridan farkli tomonlarini aniklash. Neft maxsulotining tarkibidagi oltingugurtni aniklash.

Nazariy kism.
Barcha neftlarda turli mikdorda oltingugurt birikmalari uchraydi. Asosiy mikdori neftning yukori molekulyar fraksiyalarda (mazut, gudron, yoglari) uchraydi. Kimyoviy tarkibiga karab bu moddalar asosan neytral birikmalar tipidagi molekulalarning siklik soniga turlicha bulgan tiofan va gomologlar tipidagi alifatik va siklik radikallar va geterosiklik birikmalariga aks etadi.
Ayrim neftlarda kam mikdorda erkin xoldagi oltingugurt, vodorod sulfid, yengil molekulali merkaptan va disulfidlar topiladi. Bu narsalar neft maxsulotlari distillyatlarida xam uchraydi. Ular ikkilamchi kelib chikishi extimoliga ega. Vodorod sulfid va merkaptanlar termik bulinishiga karab yukori molekulyarli oltingugurt birikmalarini namoyon kiladi. Ularning oksidlanishi natijasida oltingugurt yigiladi, disulfidlar esa merkaptanlarning oksidlanishi xisobidan.
Neft va neft maxsulotlari tarkibidagi oltingugurt mikdori analiz kilish yuli bilan aniklanadi. Bu kursatkich neft xom-ashyosini texnologik xarakterini aniklab beradi. Neft maxsulotlarida oltingugurt nokulay xolatlarni, ya’ni zararli xamda yokimsiz xidlarni olib keladi, benzinnning xossalariga, ya’ni antidetonatsion xususiyatiga salbiy ta’sir kiladi. Metallarni korroziyaga olib keladi va kreking maxsulotlarini smolasimon xolatga utishiga sabab buladi. Bu borada oltingugurtli vodorod juda xam xafli sanalib, undan tashkari past merkaptanlar xamda neft tarkibidagi erkin uglevodord atomlari metallarni juda kuchli yemiradi. Aasosan bu rangli metallar uchun juda xam tez kechadigan jarayondir. Shuning uchun xam bunday moddalarning neft maxsulotlarida mavjud bulishi neft maxsulotlarining tarkibiga juda yomon ta’sir kilib, ularning sifatini buzishgacha olib keladi. Kolgan oltingugurt birikmalari esa: Sulfidlar, disulfidlar, tiofanlar, tiofenlar va boshka neytral moddalar korroziyaning paydo bulishi uchun ma’lum bir sharoitda uzining ustivorligini kursatadi. Yokilgi yokilganda barcha oltingugurtli birikmalar SO₂ va SO₃ ga aylanadi.
Past temperaturada, yokilgi yonishida xosil buladigan yoki xavo tarkibida mavjud bulgan suv buglarining kondensatsiyalanishida, ushbu oksidlarning mos kislotalarga utishi xam kuchli korroziyani vujudga keltiradi. Yonish gazlari tarkibida mavjud bulgan SO₃ shudring nuktasini oshishiga sababchi buladi. Masalan, oltingugurtli mazutlar yondirilganda tutun gazlarda O₃ yigilib kolishi natijasida suv buglarining kondensatsiyalanish temperaturasi 50S gacha kutariladi, xamda odatdagi temperaturada sulfat kislotasiga aylanadi va korroziyani chikaradi. Yokilgi tarkibida oltingugurt kancha kup bulsa, u shuncha xaflidir. Shuni inobatga olish kerakki temperatura kutarilishi jarayonida neytral oltingugurt birikmasi vodorodsulfid va merkaptanlarga ajraladi.
Oltingugurtli birikmalarning zararli ta’sirlariga neft maxsulotlariga kuyiladigan texnik talablarga kuyidagi kursatkichlar kiritilgan.
Yokilgilarning xamma turlarida, ularning komponentlarida, kerosin, benzin erituvchilarida, ba’zi neft moylari tarkibidagi oltingugurt normallashtiriladi. Tarkibidagi oltingugurt mikdoriga kura birmuncha yukori meyorlar karbyurator va reaktiv yokilgilariga, benzin erituvchilariga kuyilgan ( 0,02 – 0,1%). Traktor kerosinlari va dizel yokilgilari uchun bu kursatkichning urtacha kiymati (0,2 – 1,0%) ga teng. Oltingugurtning bundan kup mikdori ( 0,5 – 3,5%) kotel yokilgilariga ruxsat etiladi. Shuning uchun oltingugurtli mazutlarni yondirish ishlayotgan shaxsning tutun gazlaridan zaxarlanmasligi uchun maxsus instruksiyalar yordamida utkaziladi. Shuni ta’kidlash kerakki ba’zi maxsus moylar ( transmission, gipoid uzatmalari, uzatmalar kutisi va rulli boshkarish) va sulfofrezol surkovchi- sovutuvchi suyuklikliri uchun oltingugurt mikdorining eng kam mikdori meyorlanadi ( 0,9 – 1,7 % kam bulmagan). Chunki bu neftmaxsulotlari tarkibida oltingugurtni bulishi ularning moylilik va yopishkoklik xususiyatlarini yaxshilaydi.
Vodorod sulfidning mikdori - sifat sinovi. Reaktiv, dizel va kotel yokilgilari tarkibida vodorod sulfid umuman bulmasligi meyorlangan. Turli navdagi reaktiv yokilgilarda merkaptanli oltingugurt mikdori 0,001 – 0,005 %, dizel yokilgilari uchun 0,01% yukori bulmasligi lozim.
Mis plastinkasi ustida tajriba – erkin oltingugurt va aktiv oltingugurt birikmalarining mis plastinkasiga ta’sirini sifatiy baxolash. Mis plastinkasi korroziyasi ustida utkazilgan tajribalar korbyurator, reaktiv va dizel yokilgilari uchun ijobiydir.

1.