Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

3-mavzu. Neft maxsulotining tarkibidagi  oltingugurtni  aniklash. 
 
Nazariy kism. 
Barcha  neftlarda    turli  mikdorda  oltingugurt    birikmalari  uchraydi.  Asosiy  
mikdori    neftning  yukori    molekulyar    frakstiyalarda    (mazut,  gudron,  yoglari) 
uchraydi. Kimyoviy tarkibiga  karab bu moddalar asosan neytral birikmalar  tipidagi 
molekulalarning stiklik soniga  turlicha bulgan tiofan  va gomologlar tipidagi alifatik  
va stiklik radikallar  va  geterostiklik  birikmalariga aks etadi. 
 
Ayrim  neftlarda    kam  mikdorda  erkin    xoldagi    oltingugurt,    vodorod  sulfid, 
engil  molekulali  merkaptan    va  disulfidlar  topiladi.  Bu    narsalar    neft  maxsulotlari   
distillyatlarida    xam  uchraydi.    Ular  ikkilamchi  kelib  chikishi    extimoliga  ega. 
Vodorod  sulfid    va  merkaptanlar  termik  bulinishiga    karab  yukori  molekulyarli 
oltingugurt    birikmalarini  namoyon  kiladi.  Ularning  oksidlanishi  natijasida 
oltingugurt yigiladi,  disulfidlar esa  merkaptanlarning  oksidlanishi xisobidan. 
 
Neft  va  neft  maxsulotlari  tarkibidagi  oltingugurt  mikdori    analiz  kilish  yuli 
bilan  aniklanadi.  Bu  kursatkich    neft  xom-ashyosini    texnologik  xarakterini  aniklab 
beradi.  Neft  maxsulotlarida    oltingugurt    nokulay  xolatlarni,  ya’ni    zararli    xamda 
yokimsiz  xidlarni  olib  keladi,    benzinnning  xossalariga,  ya’ni  antidetonastion  
xususiyatiga  salbiy  ta’sir  kiladi.  Metallarni  korroziyaga  olib  keladi  va    kreking 
maxsulotlarini    smolasimon    xolatga  utishiga  sabab  buladi.  Bu  borada  oltingugurtli 
vodorod  juda  xam  xafli  sanalib,    undan  tashkari  past  merkaptanlar  xamda    neft 

---

187 
 
tarkibidagi    erkin  uglevodord  atomlari    metallarni  juda  kuchli  emiradi.  Aasosan    bu 
rangli    metallar  uchun  juda  xam  tez  kechadigan  jarayondir.  Shuning  uchun  xam 
bunday  moddalarning  neft  maxsulotlarida  mavjud  bulishi    neft  maxsulotlarining  
tarkibiga juda  yomon ta’sir kilib,    ularning sifatini  buzishgacha olib keladi.  Kolgan 
oltingugurt  birikmalari  esa:    Sulfidlar,  disulfidlar,    tiofanlar,    tiofenlar  va    boshka 
neytral  moddalar  korroziyaning  paydo  bulishi  uchun  ma’lum  bir  sharoitda  uzining  
ustivorligini  kursatadi.  Yokilgi  yokilganda  barcha  oltingugurtli  birikmalar    SO
2
      va      
SO
3
  ga aylanadi. 
Past  temperaturada,    yokilgi  yonishida  xosil  buladigan  yoki  xavo  tarkibida 
mavjud  bulgan    suv    buglarining  kondensastiyalanishida,  ushbu  oksidlarning  mos  
kislotalarga    utishi        xam    kuchli  korroziyani  vujudga  keltiradi.  Yonish  gazlari 
tarkibida mavjud bulgan SO
3
 shudring nuktasini  oshishiga sababchi buladi. Masalan,  
oltingugurtli  mazutlar  yondirilganda    tutun  gazlarda      O
3
    yigilib  kolishi  natijasida  
suv  buglarining      kondensastiyalanish  temperaturasi  50S  gacha    kutariladi,  xamda  
odatdagi temperaturada sulfat kislotasiga aylanadi va korroziyani  chikaradi. Yokilgi 
tarkibida  oltingugurt  kancha  kup  bulsa,  u  shuncha  xaflidir.        Shuni  inobatga  olish 
kerakki    temperatura    kutarilishi  jarayonida    neytral  oltingugurt  birikmasi 
vodorodsulfid va merkaptanlarga  ajraladi. 
 
Oltingugurtli birikmalarning zararli ta’sirlariga neft maxsulotlariga kuyiladigan 
texnik  talablarga kuyidagi kursatkichlar kiritilgan. 
 
Yokilgilarning  xamma  turlarida,  ularning  komponentlarida,  kerosin,  benzin 
erituvchilarida,  ba’zi  neft  moylari    tarkibidagi  oltingugurt    normallashtiriladi. 
Tarkibidagi  oltingugurt  mikdoriga  kura  birmuncha  yukori  meyorlar  karbyurator  va 
reaktiv  yokilgilariga,  benzin    erituvchilariga  kuyilgan  (  0,02  –  0,1%).  Traktor 
kerosinlari    va  dizel    yokilgilari  uchun    bu  kursatkichning  urtacha  kiymati  (0,2  – 
1,0%) ga teng.  Oltingugurtning bundan kup mikdori ( 0,5 – 3,5%) kotel yokilgilariga  
ruxsat  etiladi.  Shuning    uchun    oltingugurtli  mazutlarni  yondirish  ishlayotgan 
shaxsning tutun gazlaridan zaxarlanmasligi uchun  maxsus instrukstiyalar  yordamida  
utkaziladi.  Shuni  ta’kidlash  kerakki  ba’zi  maxsus  moylar  (  transmission,    gipoid  
uzatmalari, uzatmalar kutisi va  rulli boshkarish) va sulfofrezol surkovchi- sovutuvchi  
suyuklikliri  uchun  oltingugurt    mikdorining  eng  kam  mikdori  meyorlanadi  (0,9–1,7 
%    kam  bulmagan).  Chunki    bu  neftmaxsulotlari  tarkibida    oltingugurtni  bulishi 
ularning moylilik va yopishkoklik xususiyatlarini yaxshilaydi. 
Vodorod  sulfidning  mikdori  -  sifat  sinovi.  Reaktiv,  dizel  va  kotel  yokilgilari  
tarkibida    vodorod  sulfid  umuman  bulmasligi  meyorlangan.  Turli  navdagi  reaktiv 
yokilgilarda merkaptanli oltingugurt mikdori 0,001 – 0,005 %, dizel yokilgilari uchun  
0,01% yukori  bulmasligi lozim.  
Mis    plastinkasi    ustida    tajriba  –  erkin  oltingugurt  va  aktiv  oltingugurt  
birikmalarining  mis  plastinkasiga    ta’sirini    sifatiy  baxolash.  Mis  plastinkasi 
korroziyasi ustida  utkazilgan tajribalar korbyurator, reaktiv va dizel yokilgilari uchun  
ijobiydir. 
 
Umumiy  oltingugurt tarkibini  aniklash. 

---

188 
 
Neft  va  neft  maxsulotlarining  tarkibini  aniklashda  uning  tarkibidagi  «umumiy 
oltingugurt»  ya’ni  oltingugurt,  undan    chikadigan  xar  kanday  organik  birikmalarini 
aniklashda  yukori sondagi analiz yuli taklif kilinadi. 
 
Xamma    kimyoviy  uslub  ana  shularda    oxirgi  aniklik  beriladiki    oltingugurt  
oltingugurt  organik birikmalari  tarkibiga   kiruvchi,    mikdor jixatdan    vodorod sulfid 
gidridlash uslubi orkali yoki oltingugurt oksidini  uslubi orkali  aniklanadi. Kimyoviy 
yoki  fizik – kimyoviy uslubi mikdor jixatdan serovodorod yoki  oltingugurt oksidiga  
odatga kura  engil aniklik  kiritadi. Bu ikki  yunalishdan keng  tarkalgan oksidlanish 
uslubidir.  Shu  sababli  neft  maxsulotlaridagi  bir  talay    farklik  mobaynida  
frakstiyalarga  ajralish tarkibida,  fizikaviy  xususiyatlarda, yagona xar  taraflama tula  
oksidlanishiga  birlashtiradi.  Shuning  uchun    xar  xil  neftmaxsulotlariga    bu  uslub 
kullaniladi. 
 
  Oltingugurt miqdorini aniqlashning naychada  yondirish usuli. 
Metodning  oxirgi  moxiyati    shundan  iboratki  neft  maxsulotlarini  900  –  950S 
temperaturada  kvarst  naychada  xavo    yordamida    kizdiriladi.  Xosil  buladigan  
oltingugurt oksidlarini kislotali   vodorod   pereksid  eritmasi  bilan   ushlab kolish  va  
eritmada  xosil bulgan sulfat kislota mikdori buyicha oltingugurt xajmiy aniklanadi. 
SO
2
  +  H
2
O
2
                  H
2
SO
4 
H
2
SO
4
  +  2NaOH             Na
2
SO
4
  +  2H
2
O 
 
Moylar, neftlar va koldik  neft maxsulotlari tarkibidagi umumiy oltingugurtni 
aniklash ushbu metodda amalga oshiriladi. 
  Reaktivlar. 
Vodorod perekis. 
Sulfat kislota, 0,02 n eritma. 
Uyuvchi natriy, 40% li  0,02n eritma.  
 
Aralashtirilgan indikator : 0,2% lik kizil metil spirt eritmasi, 0,1 % lik  kuk metil spirt 
eritmasi. 
Marganstovkali  chuchuk  kaliy, 0,1m eritmasi. 
 
  
Analiz uchun kurilmani tayyorlash 
Neft maxsulotlarining  namunasini yondirish kurilmasi  kursatilgan. 
 

---

189 
 
 
 Oltingugurtni naychada yondirish usulida aniklash kurilmasi sxemasi: 
 
1  —  KMpO
4 
eritmali  yuvish  sklyankasi;  2  —  40%-li  NaON  eritmali  yuvish 
sklyankasi;  3  —  paxtali  yuvish  sklyankasi;  4  —  kvarst  naycha;  5  —  namuna  uchun 
kayikcha; 6 — elektropech; 7 — tutashtiruvchi kvarst tirsak; 8 — absorber;     9 —  
vakuum-nasosga ulash naychasi. 
4–  kvarst  nay  7  –  tirsakli  ulamaga  ulanadi.  Xarakatlanadigan    elektro  pechka 
950S  temperaturagacha  issiklik  berilishi  kerak.  Pechdagi  issiklik    temperaturasini 
xrom – alyuminiylik  termopara va  pirometrik  millivoltmetr  yordamida  ulchanadi. 
Pechning temperaturasini  boshkarish uchun LATR – 1 orkali bajariladi. 
Absorber 8 gacha  vakuum sistemasida xavoni surib olgich  tezligini ulchovchi 
reometr  ulangan bulishi kerak. Yondirish oldidan  absorber 8 ga 150 ml distillanagan 
suv,  5ml    vodorod  pereksi    va  7  ml  0,02n  sulfat  kislota  eritmasi  solingan  bulishi 
kerak. 
6-rasmda  kursatilganidek    kurilma  yigiladi,  erkin  kvarstli  naychani  xamma 
joyi  berkitilgan  bulishi  kerak  va  sistemani    germetikligi    tekshirib  kurilishi  kerak. 
Yopkichli  kran  orkali    naycha  yordamida  tozalangan  1chi  idishga  vakuum    -  nasos 
ulanadi.  Agarda  sistema  germetik  bulsa,    absorbergacha    tozalagan  idishlaradagi 
xavoni    chikarib  yubormaydi.  Germetikligi    tekshirilgandan  sung  pech  kizdirish 
uchun  kushiladi va  termopara uning urta  kismiga  urnatiladi. 
 
 Aniklash usuli. 
Neft  maxsuloti    benzinni  taxlil  kilish  uchun    0,05dan  0,2gr  gacha  mikdorda 
namuna  tarozida    ulchab  olinishi  kerak.  Shu  jarayonda    ishlatiladigan  chinnidan 
tayyorlangan  kayikcha  5      vaznining  ulchov    xatoligi  0,0002gr.  ortmasligi  lozim. 
Namuna kayikchaning  xamma kismlarida  bir xilda tekis taksimlangan bulishi kerak, 
keyin    kayikchaga  yaxshi  maydalangan  kushimcha  tarzda    900  –  950Sda  
toblantirilgan kum solinadi. 
Neft  koksini  yokish  vaktida    bunday  kilish  kerak  emas.    Tayyorlangan 
kayikchaga  kvarstdan  tayyorlangan  naycha  urnatilib,  pechning  oldingi  tomoniga 
urnatiladi. Tikin orkali naychaning ochik kismini tezda yopib uni vakuum – nasosga  
ulaymiz. Nasos  orkali  xavoni surish tezligi 500ml/min bulishi kerak. Kachonki pech 
temperaturasi    900S  ga    etganda  yonish    boshlanadi.  Doimiy    tarzda  pechdan 

---

190 
 
chikayotgan issiklik kayikcha tomon intila boradi. Namunaning tula yonishi uchun 30 
–  40  min.  isitish  etarlidir.  Shu  vakt  utgandan  keyin    pech      va  vakuum  –  nasos 
uchirilib, absorber xam ajratiladi. Sungra 26ml distillangan  suv bilan  birlashtiruvchi 
kvarst naycha tirsakli kismi yuvilib absorberga solinadi. 
 Bundan  sung  absorberni    tarkibini  uyuvchi    natriy    eritmasi  bilan  0,02n. 
Mikrobyuritka    yordamida  8  tomchi    aralashgan  indikator  tomizilib  rangi  to  kizil- 
binafshadan    kungir  yashil  ranga  kirguncha    titrlaydilar.  Xuddi  shunday  usul  orkali 
neftmaxsulotlarida tajribalar utkaziladi.  
Tarkibidagi  oltingugurtni kuyidagi formula bilan  xisoblanadi.(mass.%). 
100
00032
,
0
)
(
1



