Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

 
Echish:    Har  bir  tor  frankstiyalarning  o’rtacha  qaynash  temperaturalarini 
aniqlaymiz. 
           



2
90
85
1
t
87,5
0
S ; 
 
2
95
90
2


t
=92,5
0
S ; 
          
2
100
95
3


t
=97,5
0
S ; 
5
,
102
4

t
0
S ;  
5
t
=107,5
0
S. 
Olingan qiymatlarni (13) formulaga qo’yib quyidagilarni olamiz: 
 
 
t
ur. mol 
= 0,21*87,5+0,10*92,5+0,35*97,5+0,23*102,5+0,11*107,5=97,2
0
S 
 
Tavsiflovchi omil K ni (12) formula orqali aniqlaymiz. 
 
K = 
3
,
11
765
,
0
2
,
370
216
,
1
765
,
0
0
,
273
2
,
97
216
,
1
3
3



 
 
Aralashmani har bir komponentining molekulyar og’irligi va ularning mol ulushlarini bilgan 
holda, aralashmaning o’rtacha molekulyar  og’irligini aniqlash mumkin; 


n
i
i
уp
M
x
M
1
'
                                  (15), ya’ni  
n
n
уp
M
x
M
x
M
x
M
'
2
'
2
1
'
1
... 



 
 
x
x
x
n
i
'
'
2
'
,...,
,
 -  aralashmada komponentlar miqdori, mol ulushida; 
М
М
М
n
,...,
,
2
1
 - komponentlarning mos holdagi molekulyar og’irliklari.  
    Bir  necha  neft  frakstiyalaridan  iborat  aralashmaning  molekulyar  og’irligini 
aniqlash formulasi; 

---

176 
 
 
n
n
n
уp
M
m
M
m
M
m
m
m
m
M







...
...
2
2
1
1
2
1
                                        (16) 
 m
1 
, m
2 
,…, m
n    
- neft frakstiyalarining massasi, kg; 
M
1 
, M
2 
,…, M
n  
- frakstiyalarning molekulyar og’irliklari; 
     Neft  mahsulotlarining  molekulyar  og’irligi  Kreg  formulasi  orqali  ham 
topiladi.  
15
15
15
15
03
,
1
25
,
44
d
d
M


                                              (17) 
Masala  3.  Molli  ulushlari  benzol  uchun  0,51,  izooktan  uchun  0,49  bo’lgan 
benzol va izoktandan iborat aralashmaning o’rtacha molekulyar og’irligini toping.  
Echish:  2  -  ilovadan  komponetlarning  molekulyar  og’irliklarini  topamiz: 
benzolning  molekulyar og’irligi - 78, izooktanniki esa - 114. Bularni (15) formulaga 
qo’yamiz: 
M
ur
 = 0,51*78+0,49*114 = 95,7 
 
 
 
 
10-Mavzu. Amaliy mashg’ulot. 
 
Qovushqoqligini hisoblash. 
Qovushqoqlik xossalari 
  Qovushqoqlik  deb,  suyuqliklarning  ichki  ishqalanishiga  qarshilik  ko’rsatish 
xossasiga  aytiladi.  Suyuqliklarning  bunday  xossasi  ularning  molekulalarini 
harakati orqali hosil bo’ladi.  
  Qovushqoqligi deganda oquvchanlikni ham tushunish mumkin.  
  Demak,  qovushqoqlik  deb,  tashqi  kuch  ta’sirida  suyuqlik  zarralari 
haraktlanganda bir-biriga ko’rsatadigan qarshilikka aytiladi.  
 
 
  Dizelli  dvigatellar  uchun  yonilg’ining  qovushqoqligi  katta  ahmiyatga  ega. 
Suyuqlikning  ichki  xossalarini  belgilaydigan  absolyut  qovushqoqlik  va 
shartli(mavhum qiymatga ega bo’lgan) qovushqoqlikga bo’ladi.  
  Absolyut  qovushqoqlik,  o’z  navbatida,  dinamik  qovushqoqlik  va  kinematik 
qovushqoqlik  bo’linadi.  Dinamik  qovushqoqlik  -puazda  (P,  o’lchamligi 
gsm/s) o’lchanadigan ichki ishqalanish koeffitsientidir.  

---

177 
 
  Xalqaro  o’lchov  bir-liklari  tizimi  SI  da  yuza  m
2
da,  kuch-nyutonda,  masofa 
metrda  o’lchalanadi.  Binobarin,  qovushqoqlik  o’lchamligini  ns/m
2
  bo’ladi. 
1P=0,1ns/m
2
.  
  Neft mahsulotlarining xossalarini baholashda, odatda kinematik qovushqoqlik - 
ichki ishqalanishning solishtirma koeffitsienti  ko’rib chiqiladi.  
  Kinematik qovushqoqlik va dinamik qovushqoqlik o’zaro bog’liq , ya’ni 
bir xil haroratdagi dinamik qovushqoqlik()ning suyuqlik zichligi  nisbatiga 
teng.  
  Kinematik qovushqoqlik stoks(St) yoki undan 100 marta kichik bo’lgan birlik-
santistoksda(sSt) o’lchanadi.  
  SI sistemasida kinematik qovushqoqlik m
2
/s da o’lchalanadi.  
  Dizel  yonilg’isi  uchun  20
0
S  haroratdagi  qovushqoqlik  meyorlanadi,  turli 
markadagi yonilg’ilar uchun qovushqoqlik 1,86,0 sSt atrofida bo’lishi kerak. 
  Qovushqoqligi  o’rtacha  bo’lgan  (20
0
Sda,  2,54,0  sSt)  dizel  yonilg’isidan 
foydalanishi ma’qul. Qovushqoqlik kamayib ketishi yoki oshib ketishi yonilg’i 
berish  apparatlarining  ishi  hamda  aralashma  hosil  bo’lish  va  yonilg’ining 
yonish protsessi buziladi.  
  Yonilg’i  yuqori  bosim  nasosi plunjer juftidagi zazor orqali o’tadi, shu sababli 
qovushqoqlik  pastligi  purkash  bosimining  kamayishiga  olib  keladi,  bu  holda 
yonilg’i forsunka teshiklari orqali purkalmasda sizib chiqadi natijada yonuvchi 
aralashma sifatsiz bo’ladi.  
 
Suyuqlik  qovushqoqligi.  Bu  xususiyat  harakat  qarshiligini  ko’rsatadi.  Neftni 
qayta ishlashda dinamik, kinematik va shartli qovushqoqliklarga ajratiladi. 
Dinamik  qovushqoqlik.  Suyuqlikni  ichki  ishqalanishi  bilan  tavsiflanadi  va 
Nyutonni ma’lum tenglamasiga kiradi. Cu da dinamik qovushqoklik o’lcham birligi – 
paskal  sekund  (Pa.s).  Texnologik  hisoblashlarda  ba’zida  kinematik  qovushqoqlik  V 
foydalaniladi,  u  ma’lum  temperaturada  dinamik  qovushqoqlikni  zichlikka    nisbati 
bilan ifodalaniladi. Cu da kinematik qovushqoqlik birligi metr kvadrat taksim sekund 
(m
2
/s) hisoblanadi. Metr kvadrat taksim sekund (m
2
/s) ni birlik ulushi bir santistoksga 
to’g’ri  keladi.  Qovushqoq  xarakterdagi  neft  mahsulotlari    uchun  ba’zan  shartli 
qovushqoqlik  (VU)  qo’llaniladi.  U  vaqt  birligi  ichida  200  ml  neft  mahsulotini 
standart  viskozometrdan  sinov  temperaturasida  o’tish  vaqtidagi  miqdori  20 
0
S  dagi 
disstillangan  suv  miqdori  nisbati  bilan  ifodalaniladi.  Shartli  qovushqoqlik  (VU) 
graduslarda  o’lchanadi.  Shartli  qovushqoqlikni  kinematik  qovushqoqlikka    o’tkazish 
orqali amalga oshiriladi.  

---

178 
 
Neft  va  neft  maxsulotlari  qovushqoqligi  temperatura  oshishi  bilan  kamayadi. 
Zarurat tug’ilganda qovushqoqlikni bir temperaturadan boshqasiga nomogramma (10 
– ilova) yordamida o’tkazish qiyin emas.  
Nomogramma  ikki  ma’lum  qovushqoqlik  kattaligini  hohlagan  temperaturalarda  
inter  yoki  ekstrapolyastiya  usuli  bo’yicha  neft  maxsuloti  berilgan  temperaturasi  
uchun topish imkonini beradi.  
Misol 1.14.   Moy frakstiyasini 100 va 50 
0
S da shartli qovushqoqligi 2,6 va 20  
0
VU teng. Uning 70 
0
S dagi shartli qovushqoqligi topilsin.  
Echish.    Noma’lum  qovushqoqlik  uchun  nomogramma  (10  –  ilova)  dan 
foydalanamiz.  Nomogramma  koordinata  turida  100 
0
S,  2,6 
0 
VU  va  50 
0
,  20 
0
  VU 
koordinatalari  bilan  ikki  nuqta  belgilaymiz.  Topilgan  A  va  V  nuqtalar  orqali  to’g’ri 
chiziq  o’tkazamiz.  S  nuqtani  belgilaymiz,  qaerga  to’g’ri  chiziq  vertikal  bilan 
kesishsa,  70 
0
S  ga  mos  keladi.  S  nuqtani  ordinata  o’qiga  proekstiyalab,  70 
0
S  dagi 
shartli qovushqoqlik qiymatini topamiz: 
4
70
В
= 7,1. 
Moylar  sifati  temperaturani  oshishi  bilan  qovushqoqlik  darajasi  o’zgarishidan 
bog’liq  bo’ladi.  Qovushqoq  –  temperaturali  xususiyatlari  bahosi  ko’rsatgichlari 
qovushqoqlik  indeksi  (IV)  deb  ataladi.  Qovushqoqlik  indeksi  nomogramma  (11–
ilova)  dan  kinematik  qovushqoqlikni  ikki  temperatura  (odatda  50  va  100
0
)  dagi 
ma’lum  qiymatlari  bo’yicha  topiladi.  Moy  sifatini  yaxshilanishi  bilan    uning 
qovushqoqlik indeksi yukori  buladi. 
Misol  1.15.    Motor  moyining  100 
0
S  dagi  qovushqoqligi  10,5  mm
2
/s,  50 
0
S  da 
esa 59 mm
2
/s ni tashkil etadi. Moyni qovushqoqlik indeksini aniqlang. 
Echish.   Ordinatalar o’qiga V
100
 = 10,5  mm
2
/s  va  t = 100 
0
C da  mos keladigan 
kattaliklar qovushqoqligi va temperaturasi nuqtalarini belgilaymiz. Ular orqali to’g’ri 
chiziq  o’tkazamiz.  Ikkinchi  chiziqni  boshqa  ikki  nuqta  orqali  o’tkazamiz:  V
50
  =  59 
mm
2
/s va t = 50 
0
C. Ikki to’g’ri chiziq kesishish nuqtasi egri chizik bo’ladi va bu 100 
ni anglatadi. Demak, moyni qovushqoqlik indeksi 100 (IV=100) ga teng ekan. Bosim 
oshishi  bilan  neft  maxsulotlari  qovushqoqligi  ortadi.  Garchi  temperatura 
oshishidagidek  uncha    katta  qiymat  kasb  etmaydi.  Hisoblashlarda  neft  maxsulotlari 
qovushqoqliklarini 4 MPa bosimga bog’liq emas deb qabul qilish mumkin.  
Suyuq  aralashmalar  qovushqoqligi  additivlik  qoidasiga  ko’ra  aniqlanishi 
mumkin,  shunga  ko’ra  ikki  va  undan  ortiq  neft  maxsulotilari  qo’shilishidan  olingan 
aralashmani eksperemental  yo’l bilan topish  maqsadlidir.  Biroq, tarkibiy boholashda 
ba’zida  empirik  formulalar  yoki  ular  asosida  tuzilgan  nomogrammalardan 
foydalaniladi.  Nomogramma  (12–ilova)  ko’proq  qo’llaniladi,  u  ma’lum  nisbatlarda 
olingan  ikki  neft  maxsuloti  aralashmasi  qovushqoqligini  aniqlashda  yoki  aksincha 
maxsulot  olish  uchun  berilgan  qovushqoqlikdagi  komponentlar  nisbatlarini  topish 
imkonini 
beradi. 
Xisoblashlarda 
kulaylik 
bulishi 
uchun 
nomogrammada 
qovushqoqlik  qiymatlari  millimetr  kvadrat  taksim  sekundda  va 
0
VU  da  qo’yilgan. 
Shu  bilan  birga  ordinata  o’ng  o’qida  qovushqoqligi  kamroq  A  komponentlar,  chap 
o’qida  –  biroz  qovushqoqligi  yuqori    B  komponentlar    uchun  mo’ljallangan.  Bu 
echimli  ko’rinishga  egadir,  chunki  qovushqoq  xususiyatli  komponentlardan 
tayyorlangan aralashmalar bilan ishlashda natijalar haqiqiyligi ortadi. 

---

179 
 
Misol  1.16.    Aralashma  quyidagi  komponentlardan  A  (V
50
  =  12,5  mm
2
/s)  va 
V(V
50
 = 60 mm
2
/s) tarkib topgan. 
c) 
40  %  A  komponentdan  va  60  %  V  komponentdan  tuzilgan  aralashmani 
qovushqoqligi (hajm bo’yicha) aniqlansin.  
d) 
Kinematik  qovushqoqlik  V
50
  =  39  mm
2
/s  da  A  va  V  komponentlarni 
aralashmadagi  nisbatlari aniqlansin. 
Echish.  Nomogramma (12–ilova) ni koordinata o’qlariga A komponentning 100 
% ga va V komponent 100 % ga  mos keladigan holda qovushqoqlik qiymatlari 12,5 
va  60  mm
2
/s  ni  qo’yamiz  va  olingan  t  va  n  nuqtalarni  to’g’ri  chiziq  aralashma 
qovushqoqligini  undagi  komponentlar  nisbatlariga  bog’liqligini  tavsiflaydi.  Birinchi 
savolga javob uchun absstissa o’qidagi  ma’sul aralashma (40% A va 60% V) tarkibi 
nuqtasidan  t  n  to’g’ri  chizig’i  bilan  kesushguncha  perpendikulyar  o’tkazamiz. 
Ordinata  nuqtasi  kesishuvi  ushbu  aralashma  kinematik  qovushqoqlik  qiymati  V
50
  = 
29,5  mm
2
/s  ni  beradi.  Keyingi  savolga  javob  quyidagicha  bo’ladi.  Ordinata  o’qiga 
kinematik  qovushqoqlik  V
50
  =  39  mm
2
/s  ni  aniqlaymiz  va  tn  to’g’ri  chizig’i  orqali 
abstissa o’qiga  uni proekstiyalaymiz. Komponentlarni  A-25%  va V-75%  nisbatlarini 
olamiz.