Ndaǵı Tashkent informaciyal

Anıqlawısh predmettiń belgisin bildiretuǵın ekinshi dárejeli aǵza. Sonlıqtan anıqlawısh predmet mánisin bildiretuǵın gáp aǵzalarınıń (baslawısh, tolıqlawısh, atawısh, bayanlawısh) hár qıylı belgilerin anıqlap keledi. Anıqlawıshlar kelbetlik, atlıq, almasıq, sanlıq, ráwish sózler h.t.b. arqalı bildiriledi. Anıqlawıshlar qanday? qaysı? qaydaǵı? qansha? neshe? neshinshi? kimniń? neniń? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Altın kúnniń nurlı sáwlesi menen aralasıp, jelpip esken sáwirdiń, jipektey jumsaq mayda samalı adamǵa oǵada jaǵımlı.
Anıqlawıshlar qaysı aǵzanı anıqlasa sol aǵzanıń aldında turadı. Onıń keyninde anıqlaytuǵın sózi bolıwı tiyis. Mısalı: Ol jaqsı adam edi. Anıqlawıshlar anıqlaytuǵın sózi menen jupkerlesip hám izafetlik usıllarda baylanısadı.
Pısıqlawısh is-hárekettiń qandayda bir belgisin bildiretuǵın gáp aǵzası. Pısıqlawısh gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası bolıp, is-hárekettiń orınlanıw jaǵdayların, isleniw usılın hám soǵan baylanıslı orın, waqıt, sebep, maqset, shárt, muǵdar dárejesin kórsetedi. Sonlıqtan pısıqlawısh gáp ishinde bayanlawısh aǵzaǵa baylanıslı boladı, onı túsindiriwshi aǵza xizmetin atqaradı. Mısalı: Qádir muzdıń ústinde ersili-qarsılı júrdi, piyadalap ketti. Kempir izinen tigilip qaradı. Ol awılǵa qaray ketti.

3. 
   Gápte sózlerdiń orın tártibi
   

Ornı turaqsız gáp aǵzalarınıń orın tártibiniń jıljımalı bolıwına kópshiliginiń belgili bir jalǵawlar arqalı bir-biri menen baylanısıp, bir-birine ǵárezsizligi sebepli boladı. Ornı kóbinese turaqsız bolıp keletuǵın gáp aǵzalarına baslawıshlar, geypara tolıqlawısh, pısıqlawısh, anıqlawıshlar jatadı. Olar ózi qatnasılı gáp aǵzası menen qatar turıpta, basqa orında turıp ta baylanısıp kele beredi.
Gáp aǵzaları gápke belgili bir nızamlılıq tiykarında jaylasadı, olardıń hár qaysısınıń gápte óz ornı, belgili bir ornalasıw tártibi boladı. Ayırım gáp aǵzalarınıń ornı turaqsız, jıljımalı bolsa, ayırımlarınıń ornı turaqlı, ózgertiwge bola bermeydi.

Bayanlawıshlar hám jupkerlesip baylanısıp kelgen anıqlawıshlardıń ornı turaqlı boladı. Álbette, shayır-jazıwshılar gáptegi gáp aǵzalarınıń tildegi burınnan qáliplesken orın tártibin stillik maqsetine qaray ózgertip qollana beredi. Bunı inversiya dep ataydı. Ásirese, inversiyanı shayırlar qosıq jazǵanda jiyi qollanıladı. Sonday-aq, tuwra gáplerdi “dedi” kómekshi feyili avtor sózi menen baylanıstırıp, gápte bayanlawısh bolıp kelgende, ol mudamı baslawıshtan burın turadı.

Paydanılģan ádebiyatlar

1. Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.
2. N.Mahmudov., A.Rafiev., İ.Yuldashev. Mámleketlik tilde is júrgiziw. Nókis, 2005.
3. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.

3. 
   Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниӊ стилистикасы. Нөкис “Қарақалпақстан”, 1990.
   
4. 
   .Dáwletova U. Qaraqalpaq tili stilistikası. (lekciya tekst) Nókis, 2008.
   

6. Dawletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. N, 1999.
7. Pirniyazova A. Qaraqalpaq tiliniń ámeliyatı. N, 2000.
8. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tiliniń leksikası. N, 2004.