Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

¹⁰
Bul jerde ashıqlıq dástanlarındaǵı lirikalıq qosıqlar menen !jiniyaz lirikası arasındaǵı mazmunlıq, kórkem-estetikalıq baylanıslardı ápiwayı salıstırıw jolı menen-aq kóriwge boladı. (“ǵárip ashıq“ ta` “Yar-yar diyip ómirim ótti hámiyshe“.“Yar-yar diyip óter boldım dártińnen“~ Ájiniyazda “Yar dep ómirim ada boldı“). Bular tosınan bolǵan sáykeslikler emes, olar XIX ásirde qaraqalpaqlar arasında lirikalıq kórkem pikirlewdiń qáliplesip, lirikalıq qosıqlardıń ádebiy janr dárejesine kóterilgeninen dárek beredi.
Ashıqlıq dástanlardaǵı lirikalıq qosıqlardıń kórkemlik dástúrlerine kelsek, olardı Ájiniyaz lirikasında kóbirek ushıratıwǵa boladı. Ashıqlıq qıssalardıń tili xalıq tiline jaqın bolıw menen birge kitabıy tildiń (eski ózbek ádebiy tiliniń) normalarına kóbirek súyenedi. Bul dástúr Ájiniyazdıń ashıqlıq qosıqlarında bayqaladı. Olarda eski kitabıy ózbek tiliniń fonetikalıq, leksikalıq, sintaksislik ózgeshelikleri tolıǵıraq kórinedi, olar ónimlirek isletiledi.
Ziya zulpı tal-tal, shashları sumbil,
Ashıqlardıń eter kóz yashın sel-sel,
Zarlı Zuxra, Sánem kibi qıpsha bel,
Badı saba kibi ótti de ketdi.
Sháshmi-jadıw jállad, qashları kálam,
Qoydı siynámizá yuz mıń daǵ álám,
Naz áyleyub sushik tilli ol sánem,
Máńá bir istanat taqtı da ketdi.¹¹
Mısaldan kórinip turǵanınday !jiniyaz XVIII-XIX ásirlerde Xorezmde kóp belgili bolǵan qıssa kitaplardıń tillik normalarına kúshli itibar bergen, olardıń kórkemlik, ásirese, til múmkinshiliklerin kóbirek qollanǵan. Bul jaǵday XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasın Shıǵıs ádebiyatınıń kóp ásirlik kórkemlik jolları menen tutastırıwǵa múmkinshilik bergen, kórkemlik jaqtan túrlendirgen, bayıtqan.
XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń barlıǵı derlik ashıqlıq dástanlardı, qıssalardı súyip oqıǵan, tıńlaǵan, ózlerine nusqalar kóshirgen, kópshilikke oqıp bergen, olardaǵı qosıqlarǵa eliklep ózleri de qosıqlar jazǵan. Bunday ádebiy-kórkem qubılıstıń yamasa dástúrlerdiń keń tarqalǵanlıǵı tuwrlı XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiligi gúwalıq beredi. Mısalı, Berdaqtıń, Ájiniyazdıń, Óteshtiń hám t.b. shayırlardıń lirikalıq shıǵarmalarında “ǵárip ashıq“, “Láyli-Májnún“, “Ashıq Nájep“, “Farxad-Shiyrin“, “Yusip-Zulayxa“, “Sayatxan-Hamra“ usaǵan ashıqlıq dástanlarınıń obrazları, olardıń tiliniń fonetikalıq, leksikalıq ózgeshelikleri jiyi qollanıladı. Bunıń ózi sol dáwirde jasaǵan qaraqalpaqlardıń kórkem sana-seziminde lirikalıq ruwxtıń bekkem ornalasa baslaǵanınınan dárek beredi.
Solay etip XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında lirika janrınıń payda bolıwı hám qáliplesiwinde ashıqlıq dástanları kórkem-estetikalıq tiykarlardıń biri boldı. Nátiyjede qaraqalpaq shayırlarınıń qosıqlarında lirika janrınıń qásiyetleri, kórkemlik shártleri, talapları tolıǵıraq kórine baslaydı.
Sorawlar hám tapsırmalar:
1.Qanday folklorlıq motivler bar?
2.Ájiniyazdıń qosıqlarında qanday folklorlıq atributlar qollanılǵan?
3.Berdaq shıǵarmalarında qollanılǵan naqıl-maqallardı anıqlań.
4.Ájiniyazdıń qosıqlarınan ashıqlıq motivlerdi anıqlań.