Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

- -

3-lekciya. Klassikalıq poeziyanıń kórkem-estetikalıq dárekleri
Milliy folklor hám klassikalıq ádebiyat.
Jobası:
1.Klassikalıq poeziyanıń kórkem dárekleri.
2.Klassik shayırlardıń shıǵarmalarında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıwı
3.Qaharmanlıq, ashıqlıq, xoshlasıw motivleriniń qollanılıwı.
Tayanısh sózler: folklor, kórkem-estetikalıq dárek, klassikalıq ádebiyat, motiv, usıl, atributlar, ideya.
XIX ásirdegi ulıwma qaraqalpaq ádebiy ortalıǵın, qaraqalpaq ádebiyatın, sonıń ishinde qaraqalpaq lirikasın ádebiy janr sıpatında qáliplestiriwde bay hám kóp ásirlik kórkem dástúrlerge iye qaraqalpaq folklorınıń ornı hám áhmiyeti ayrıqsha. Hátteki, kitabıy poeziyanıń eń biyik shıńı bolǵan Áliysher Nawayınıń dóretiwshiligi de xalıq poeziyasınıń ruwxı menen meylinshe suwǵarılǵan. Filologiya ilimleriniń doktorları N.M. Mallaev hám M.Hakimov ózleriniń Nawayı hám xalıq dóretiwshiligi máselesi boyınsha júrgizilgen arnawlı izertlewlerinde ullı shayırdıń ǵázzelleriniń hám basqada lirikalıq formalarınıń qáliplesiwinde, joqarı mazmunlı jáne kórkem bolıp jetilisiwinde kitabıy dárekler menen qatar ana túrkiy folklordıń ayrıqsha ornı bar ekenin keń tallawlar tiykarında kórsetip beredi.¹
XIX ásir ádebiyatı kópshilik jaǵdaylarda folklor menen aralasıp jasadı. Máselen, bir qatar folklorlıq janrlar, motivler, obrazlar, súwretlew quralları shamalı ózgerisler menen ádebiyatqa ótti yamasa kerisinshe ayırım jazba túrde dóregen shıǵarmalar folklor qorına ótip ketti, geyde olardıń folklorlıq variantları payda boldı. Máselen, !jiniyazdıń “Bozataw“, “Oyan“ hám t.b. lirikalıq shıǵarma-larınıń bir neshe xalıqlıq variantları bar.² Maqtımqulı, Kúnxoja shayırlardıń da ayırım qosıqlarınıń xalıqlıq variantları bar. Olar xalıq qosıqları retinde házirgi zamanda da atqarılıp kelmekte.
Folklor menen jazba ádebiyattıń bunday kórkem-estetikalıq baylanısları hár qıylı waqıtlarda bir qatar miynetlerde izertlengen.³
XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikası óziniń barlıq qurılısına xalıq dóretiwshiliginiń tematikalıq baǵdarların, ideyalıq ruwxın, hár qıylı motivlerin, obrazların, xalıq qosıqlarınıń kórkemlik qásiyetlerin barınsha sińiredi. Xalıq arasında jazba ádebiy qıssalar, dástanlar, ǵázzeller (qosıqlar) keń tarqalǵan menen ele de bolsa burınnan kiyatırǵan folklorlıq dástúrler úlken súyispenshilikke hám húrmetke iye boldı. Sonlıqtan xalıq dóretiwshiliginiń baslı ideyalıq-kórkemlik qásiyetleri shayırlardıń lirikalıq shıǵarmalarında kórindi. Mısalı, batırlıq jırlardıń kúshli xalıqlıq, watanparwarlıq, azamatlıq ideyaların lirikada kóriwge boladı. “Alpamıs“, “Qoblan“, “Edige“ dástanlarındaǵı batırlardıń tuwılǵan elge, watanǵa bolǵan muhabbat, eldiń birligi, abadanlıǵı, erkinligi ushın gúres ideyaları XIX ásir qaraqalpaq shayırları Ájiniyazdıń “Bozataw“, “Ellerim bardı“, “Bardur“, “Bar ma eken?“, Kúnxojanıń “El menen“, “Nege kerek“, “Jaylawım“, Berdaqtıń “Xalıq ushın“, “Jaqsıraq“, “Balam“, “Kim aytar“ hám t.b. kóplegen qosıqlarında lirikalıq usılda beriledi. Bul qubılıs progressiv ideyalardı sóz óneriniń tek dástúrli folklor janrlarında ǵana emes, al jańa ádebiy janrlar arqalı beriwge talpınıwlar bolıp esaplanadı. Basqasha aytqanda bul qubılıs ádebiy lirika janrınıń XIX ásir qaraqalpaq sóz ónerinde baslı orınǵa kóterilgeninen dárek beredi. Sonıń menen birge bul dáwirdiń azamatlıq (grajdanlıq) temadaǵı lirikalıq shıǵarmalarında batırlar jırınıń ayırım kórkemlik, ideyalıq belgileri sezilip turadı. Aytayıq, bunday temadaǵı qosıqlarda epikalıq ruwx sezilip turadı, watanpárwarlıqtıń, azamatlıqtıń úlgisi retinde epikalıq qaharmanlardıń (Góruǵlı, Rustem hám t.b.) obrazları mısalǵa keltiriledi.
Yigitleri bardur Rustem sıpatlı,
Góruǵlıdek áreb atlı, haybatlı,
Dáwletyardek shújáátli, ǵayratlı,
Keskir qılısh, qamar tonları bardur.
Bahadırı bardur yúzge sárá-sár,
Xudadın ózgádin qılmas qawátár,
Yúz yigitká tánhá ózi barabar,
Házreti Áliy kibi sherleri bardur.⁴
Mısalǵa alınǵan táriyp qosıqta xalıqlıq eposqa tán kúshli giperbolizm, mifologiyalıq, ańızlıq obrazlar, batırlıq motivler, jawınger at, keskir qılısh, qamar ton, asa kúsh-ǵayrat usaǵan epikalıq atributlar qollanılǵan. Bunday mısallardı Kúnxojanıń, Berdaqtıń qosıqlarınan da keltiriwge boladı. Bul jaǵday XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasında epikalıq dástúrlerdiń, epikalıq ruwxtıń sezilerlik dárejede orın alǵanın kórsetedi.
XIX ásirdegi lirikada xalıq dóretiwshiliginde keń tarqalǵan xoshlasıw motivlerin kóriwge boladı. Epikalıq batırlar uzaq saparǵa shıǵar aldında ata-anası, tuwǵan-tuwısqanları, eli-xalqı, tuwılǵan jeri menen jıllı xoshlasadı. Bunday orınlarda jıraw úlken hám uzaq epikalıq bayanlawdan shetke shıǵıp, kishigirim lirikalıq sheginisler jasaydı. Mısalı, “Alpamıs“ dástanındaǵı bas qaharman Alpamıs óziniń qalıńlıǵı Barshındı alıp qaytıw ushın jat jurt bolǵan Qalmaq eline birinshi batırlıq atlanısqa shıǵadı. Keter aldında ol ata-anası menen jıllı xoshlasadı. Ásirese qáwipli saparǵa ketip baratırǵan Alpamısqa aq pátiyasın berip atırǵan atasınıń xoshlasıw sózleri lirikalıq sezimlerge tolı
Jerdi, kókti xalıq áylegen iláyim,
Qartayǵanda neden boldı gúnayım,
Bar ketken jalǵızdı saǵan tapsırdım,
Tarıqqanda qollaygór qádir qudayım.⁵
Usınday xoshlasıw motivleri Kúnxojnıń “Yarım xosh endi“, Ájiniyazdıń “Bozataw“, “Xosh imdi“, “ǵam yeme“, “Qal imdi“, “Ájiniyazdıń Gúlzada menen xoshlasıwı“, “Naǵmetullanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı“, “Húrzadanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı“, “Salam degeyseń“ hám t.b. shıǵarmalarında lirikalıq usıl menen berilgenin kóriw múmkin. Olarda lirikalıq qaharman óziniń tuwılǵan watanı, ata-anası hám basqa da jaqınları menen hár qıylı sharayatlarǵa baylanıslı jıllı xoshlasadı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Naǵmetullanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı“ degen xoshlasıw qosıǵında balası saparǵa shıǵıp baratırǵan atasına jıllı sózler aytadı, olar adamda júrek sezimlerin oyatadı
Yoqdın bizni bar áylegen qudayım,
Bizlárni báládin saqlaǵay dayım,
Diydarıńnı nesip etkey iláhim,
ǵamxorım, atajan, kábam xosh imdi.⁶
XIXásirdegi qaraqalpaq lirikasınıń qáliplesiwinde hám rawajlanıwında liro-epikalıq ashıqlıq dástanlarınıń ornı úlken. Olardan “ǵárip ashıq“, “Ashıq Nájep“, “Sayatxan-Hámra“, “Húrliha-Hamra“, “Aslı Káram“, sonday-aq ıshqı-muhabbat penen birge batırlıq, ǵoshshaqlıq motivlerin jırlaytuǵın “Axmet-Yusip“ dástanı, “Góruǵlı“ dástanınıń túrli shaqapshaları bolǵan “Qırman-dáli“, “Yunis peri“, “Bázirgen“ hám t.b. dástanlar XVIII-XIX ásirler dawamında qaraqalpaq baqsılarınıń repertuarına kirip, xalıqtıń mádeniy-kórkem sanasına tereń sińisti. Joqarıda keltirilgen liro-epikalıq dástanlarda epikalıq syujetler hám personajlar bar, sonıń menen qatar adamnıń ishki sezimlerin, tuyǵıların, keshirmelerin sheber beretuǵın lirikalıq sheginisler de barshılıq. Olar qosıq túrinde beriledi. Solay etip ashıqlıq dástanlarındaǵı qosıq qatarları epikalıq bayanlawdan góre ishki sezimlerdi lirikalıq usılda beriw ushın arnalǵan. Sonıń ushın da ashıqlıq dástanlarındaǵı qosıqlardıń kópshiligi baqsılar yamasa qıssaxanlar tárepinen dástannan bólek ǵárezsiz shıǵarmalar retinde aytıla bergen. Nátiyjede dástanlardaǵı lirikalıq qosıqlardıń kópshiligi xalıq arasında dástanlardaǵı syujetlerden ǵárezsiz shıǵarmalar sıpatında da málim bolǵan. Olar dástanlardan ajıralıp xalıq qosıqlarına aynalıp ketken. Bul jaǵday Xorezm ózbekleri hám túrkmen dástanlarına da tolıǵı menen tiyisli qubılıs. Xorezm, qaraqalpaq, túrkmen dástanların salıstırıp izertlegen folklorshı-alım S.Rwzimbaev xalıq arasında keń tarqalǵan ashıqlıq temadaǵı qosıqlardıń kópshiligi dástanlardan alınǵanın hám olar dástanlardan ǵárezsiz xalıq qosıqları sıpatında aytılıp kiyatırǵanın mısallar menen kórsetedi.⁷
Ashıqlıq dástanlardıń personajları bolǵan ǵáriptiń. Shasánemniń, Hamranıń tillerinen aytılatuǵın lirikalıq qosıqlar qaraqalpaqlar arasında oǵada kóp tarqalǵan. Olar haslında ashıqlıq dástanlarınıń lirikalıq orınları, lirikalıq sheginisleri bolıp, betlew almasıǵınıń birinshi beti “men“ arqalı ishki keshirmelerdi, ruwxıy halatlardı lirikalıq usılda beredi. Olarda dástannıń baslı personajları lirikalıq qaharmanlarǵa aynalıp, jeke ruwxıy jaǵdaylardı` muń-sher, qayǵı-hásiret, quwanıw, kúyiniw, ayralıq sezimlerin bastan keshiredi. Mısalı`
Men ózim shahtıń qızıman, ózimdi qor áyledim,
Kesheler hám kúndizi uyqını bárbad áyledim,
Yar-yar dedim, daǵı siynemdi áshkar áyledim,
Sum nesiybem ne bálege meni giriptar áylediń?⁸
Bul qatarlar “ǵárip ashıq“ dástanınıń bas personajlarınıń biri Shasánemniń tilinen berilgen. Olar Shasánemniń hijran azabına giriptar bolǵanlıǵı sebepli onıń ishten kúyiniw hám hásiret sezimlerin, ruwxıy jaǵdayların anıq berip turıptı. Dástanlar personajlarınıń tilinen aytılatuǵın lirikalıq qosıqlar joqarıda eskertkenimizdey kópshilik jaǵdaylarda dástanlardan bólinip ketken hám olardıń kóplegen xalıqlıq variantları payda bolǵan. Mısalı, “ǵárip ashıq“ dástanınan alınǵan “Janım aldı qara kózleriń seniń“, “Meniń yarım baǵ seyiline keledi“, “Bes jıl boldı ayra tústim yarımnan“ hám t.b. qosıqlar xalıq arasında óz aldına atqarılatuǵın qosıqlar bolıp qáliplesip ketken. Bul qosıqlarda lirikalıq qaharmannıń ishki keshirmeleri, kewil keypi, yar saǵınıshı, hijran, qayǵı-hásiret, ókinish sezimleri kútá sheber berilgen.
Qaraqalpaq folklorshıları bunday qosıqlardı dástanlardan bólek jıynap, xalıq qosıqlarınıń bir janrı, yaǵnıy ashıqlıq, ıshqı-muhabbat qosıqları sıpatında usınadı. Mádeniy turımıstaǵı bunday protsess XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń sanasında lirikanıń kórkem-estetikalıq qubılıs sıpatında qáliplesiwine keń tásir jasadı. Xalıqtıń kórkem sana-seziminde lirikalıq shıǵarmalarǵa bolǵan ıqlas hám talaplar kúsheydi. Bunday jaǵday ádebiyatta lirikanıń óz aldına janr sıpatında qáliplesiwine belgili dárejede tiykar boldı. Liro-epikalıq ashıqlıq dástanlardaǵı lirikalıq bólimlerdiń ideyalıq-tematikalıq, kórkemlik tásiri Ájiniyaz shıǵarmalarında tolıǵıraq hám anıǵıraq kórinedi. Mısalı, ashıqlıq qosıqlarındaǵı lirikalıq personaj bolǵan ashıqtıń júregin jaylaǵan hasıl hám móldir sezimlerdiń beriliwi Ájiniyazdıń lirikalıq qaharmanınıń júrek sezimleriniń beriliwi menen únlesedi. Xalıq qosıqlarınıń hám Ájiniyazdıń lirikalıq qaharmanları uqsas tipologiyalıq sharayatlarda kórinedi, shın júrekten ashıq boladı, hijran azabına túsedi, kúyinedi, dártli sezimlerdiń qursawında boladı. “ǵárip ashıq“ dástanınan bir mısal
Aytsam ada bolmas qayǵı, ándiyshe,
Haqtan bizge jetip keldi bul peshe,
Yar-yar diyip ómirim ótti hámiyshe,
Dos baǵında taza gúlim qalmadı.
Yamasa`
Ájel dastıǵını qoyıp basıma,
Yar-yar diyip óter boldım dártinen.<sup>9</sup>
Ashıqtıń usınday ruwxıy jaǵdayların kórsetetuǵın dártli sezimlerge tolı qosıqlar Ájiniyazdıń dóretiwshiliginde kóplep ushırasadı`
Ziywar aytar árman qaldı,
Yar dep ómirim ada boldı.