Nazorati va hisobi

3.2. Sanoat korxonalari ENHAT tizimlarining iqtisodiy samaradorligi 
 
ENHAT ni yaratish va uning ishlatilishining mazmuni boshlang„ich minimal 
pul sarflarida korxona mablag„lari va energiya resurslarini doimiy tejashdan iborat. 
ENHAT  ni  ishlatilishidan  iqtisodiy  samaraning  qiymatlari  korxonalar  bo„yicha 
energiya  resurslarining  yillik  iste‟molidan    o„rtacha  15-30  %  larga  etmoqda, 
ENHAT ni yaratishga harajatlarni o„zini oqlashi 2-3 kvartalda amalga oshmoqda. 
Bugungi  kunda  korxonaning  ENHAT  tizimi  shunday  zarur  mexanizm 
hisoblanadiki,  ularsiz  energiya  resurslarini  Yetkazib  beruvchilarga  energiya 
resurslariga 
madaniyatli 
hisoblashish 
muammolarini 
echish, 
energiya 
tashuvchilarni  uzluksiz  tejash  va  korxona  mahsuloti  tannarxida  energiya 
harajatlarining  ulushini  kamaytirish  mumkin  emas.  Korxonaning  energiya 
iste‟moli darajasi ikki  asosiy va tashkiliy-texnik tashkil etuvchilardan qo„shiladi. 
Asosiy  tashkil  etuvchi  o„rnatilgan  texnik  qurilmalar  energiya  sig„imi  orqali 
aniqlanadi.  Tashkiliy-texnik  tashkil  etuvchi  (TTTE)  esa  korxona  xodimi 
tomonidan  ishlab  chiqarish  va  shaxsiy  manfaatlari  va  ehtiyojlaridan  kelib  chiqib 
beriladigan  qurilmalarni  ishlatish  rejimlari  orqali  aniqlanadi.  Energiya 
iste‟molining  birinchi  (asosiy)  tashkil  etuvchisi  eskirgan  ko„p  energiya  sig„imili 
qurilmalarni va texnologik jarayonlarni zamonaviy va kam energiya sig„imililariga 
almashtirilishini talab qiladi.  Bu ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yirik 
investitsiyalarni  jalb  etilishiga  bog„liq,  bu  bizning  iqtisodimizda  muammoli. 
SHuning  uchun  yirik  pul  sarflarini  talab  qilmaydigan  va  ishlatilishida  tez  amaliy 
samaralarni  beradigan  korxona  energiya  iste‟moli  darajasida  TTTE  ni 
minimallashtirish  imkoniyatiga  e‟tiborni  qaratish  zarur.  Bu  tashkil  etuvchini 

---

38 
 
Rejim-tarifli 
tashkil etuvchilar 
minimallashtirishning  dolzarbligi  ishlab  chiqarishni  modernizatsiya  qilish 
natijasida asosiy energiya iste‟molini qisqartirilganidan keyin ham saqlanadi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
3.1-rasm. Korxona energiya iste‟molining tashkil etuvchilari 
Korxona energiya iste‟moli TTTE darajasi quyidagi oltita asosiy qismlardan 
tashkil topgan. 
1) 
Shartnomali,  qimmatga  ega  bo„lmagan  tashkil  etuvchi    energiya 
resurslariga  Yetkazib  beruvchilar  bilan  energiya  iste‟molining  haqiqiy  qiymatlari 
bo„yicha  emas,  sezilarli  oshirilgan  shartnoma  qiymatlari  bo„yicha  hisoblashishga 
bog„langan,  bu  iste‟molchiga  moliyaviy  zararlarni  keltiradi.    Bu  yo„qotishlar 
tashkil etuvchisi tijorat hisobga olish ENHAT ni tashkil etishda minimumga (hatto 
nolga) olib kelinadi; 
Технологик ташкил 
этувчи 
Шахсий ташкил 
этувчи 
Эгасиз ташкил 
этувчи 
Tashkiliy-texnik 
tashkil etuvchilar 
Bazaviy tashkil 
etuvchilar 
Shartnomaviy  
tashkil etuvchilar 
Tarifli tashkil 
etuvchilar 
Zaruriy tashkil 
etuvchilar 
Texnologik 
tashkil etuvchilar 
Qo‟shimcha 
tashkil etuvchilar 

---

39 
 
2) 
Tarifli  tashkil  etuvchi    energiya  resurslariga  Yetkazib  beruvchilar 
bilan energiya iste‟molining haqiqiy qiymatlari bo„yicha, lekin iste‟molchi uchun 
eng  foydali  bo„lmagan  tarif  bo„yicha  emas  (bu  tarifni  ishlatishga  qodir  hisobga 
olishning  bo„lmasligi  tufayli)  hisoblashishlar  bilan  bog„langan.  Bu  yo„qotishlar 
tashkil  etuvchisi  istalgan  amaldagi  va  istiqbolli  tariflarni  kuzatib  borishga  qodir 
bo„lgan tijorat hisobga olish ENHAT ni tashkil etishda nolga olib kelinadi; 
3) 
Rejimli-tarifli  tashkil  etuvchi,    o„sha  bir  tarif  doirasida  tarifli 
to„lovlarni  minimallashtirish  maqsadida  sutkaning  berilgan  zonalarida 
(maksimumli  zonalarda)  energiya  iste‟moli  vaqti  va  qiymati  bo„yicha  qurilmalar 
ish  rejimlarini  o„zgartirish  imkoniyati  bilan  bog„langan.  Bu  yo„qotishlar  tashkil 
etuvchisi yuklama tarkibini taxmin qilish va tahlil qilishli tijorat va texnik hisobga 
olish ENHAT ni tashkil etishda minimumga olib kelinadi; 
4) 
Texnologik  tashkil  etuvchi,  texnologik  siklning  buzilishi  va 
qurilmalardan  samarasiz  foydalanish  bilan  bog„langan.  Bu  yo„qotishlar  tashkil 
etuvchisi chuqur texnik hisobga olish ENHAT ni tashkil etishda (sexlar, bo„limlar 
va  yirik  energetik  qurilmalar  darajasigacha),    shuningdek,  korxona  bo„limlari 
orasida  energiya  resurslari  bo„yicha  ho„jalik  hisobi  yuritilishi  yoki  korxona 
bo„limlari energiya resurslariga me‟yorlar bilan minimumga olib kelinadi; 
5) 
SHaxsiy  tashkil  etuvchilar,  shaxsiy  maqsadlarda  xodim  tomonidan 
ishlab  chiqarish  qurilmalarida  foydalanish  bilan  bog„langan.  Bu  yo„qotishlar 
tashkil  etuvchisi  mahsulot  birligini  chiqarishga  real  solishtirma  me‟yorlarni 
hisoblashli chuqur texnik hisobga olish ENHAT ni tashkil etishda minimumga olib 
kelinadi; 
6) 
Egasiz tashkil etuvchi,  ish joylaridagi turli xil energiya yo„qotishlarga 
xodimlarning  befarqligi,  manfaatdor  emasligi  bilan  bog„langan.  Bu  yo„qotishlar 
tashkil  etuvchisi  korxona  bo„limlari  orasida  energiya  resurslari  bo„yicha  ho„jalik 
hisobi  yuritilishi  yoki  korxona  bo„limlari  energiya  resurslariga  me‟yorlar  bilan 

---

40 
 
texnik  hisobga  olish  ENHAT  ni  tashkil  etishda,  ENHAT  ning  ko„rsatishlari 
bo„yicha  energiya  resurslarini  tejashga  xodimlarni  moddiy  rag„batlantirishda 
(mukofotlashda)  minimumga  olib  kelinadi.  Turli  ishlab  chiqarish  korxonalarida 
ko„rsatilgan  energiya  yo„qotishlari  tashkil  etuvchilari  TTTE  doirasida  turli 
solishtirma  salmoqlarga  ega,  lekin  umuman  olganda  korxona  umumiy  energiya 
iste‟molidan 15-30 va undan ortiq foizlarga etishi mumkin.  Bu tashkil etuvchilarni 
hisobga olish, nazorat qilish va minimallashtirish faqat energiyani hisobga olishni 
avtomatlashtirishda bo„lishi mumkin va korxonada va uning ob‟ektlarida  ENHAT 
ni yaratishning bosh maqsadlaridan biri hisoblanadi.