Nazorati va hisobi

3. SANOAT KORXONALARIDA ENHATNI QURISHNING VAZIFASI 
3.1. Sanoat korxonalarida avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etilishining 
maqsadga muvofiqligi 
Istalgan  avtomatlashtirilgan  tizimni  loyihalashtirishning  borishida  ishlab 
chiquvchi  bu  obektni  boshqarish  tizimida  avtomatlashtirishning  qanday  darajasi 
zarur  bo„ladi  degan  muhim  savolni  echishi  kerak.    Avtomatlashtirish  darajasi 
boshqarish bo„yicha barcha funksiyalar inson tomonidan bajariladigan tizimlardan 
bu  funutsiyalar  avtomatik  amalga  oshadigan  tizimlaragacha  keng  chegaralarda 
o„zgarishi  mumkin.    Bir  tomondan,  avtomatikaning  zamonaviy  vositalari 
boshqarish  tizimida  insonni  doim  ham  almashtira  olmaydi.  Boshqa  tomondan, 
inson  o„z  chegaralangan  imkoniyatlari  tufayli  boshqara  olmaydigan  ob‟ektlar 
mavjud.  Boshqarish  tizimlarida  inson  va  avtomatikani  maqbul  qo„shilish 
samaraliroq hisoblanadi. 
Avtomatika yordamida boshqarish zarur bo„lgan sharoitlar quyidagilar: 
1. 
Insonning  fiziologik  va  psixologik  imkoniyatlari  (mushak  kuchlari, 
axborotlarni  qayta  ishlash  tezligi,  reaksiya  tezligi,u  yoki  bu  fizik  ko„rinishda 
kodlangan  axborotlarni  qabul  qilish  qobiliyati,  ish  qobiliyati  va  h.k.)  bu  ob‟ekt 
yoki jarayonni boshqarish uchun etarli emas hisoblanadi; 
2. 
Tizim  inson  hayoti  va  salomatligi  uchun  xavfli  bo„lgan  muhitda  bo„lishi 
mumkin.  Bu  holda  ishlab  chiquvchi  boshqarish  tizimida  mehnat  sharoitlarini 
sog„lomlashtirish  va  engillashtirish,  avtomatika  yordamida  texnika  xavfsizligini 
oshirish imkoniyatlarini aniqlashtiradi; 
3. 
Ob‟ektni  boshqarishda  insonning  qatnashishi  undan  juda  yuqori  malakani 
talab  qilishi  mumkin.  Ba‟zi  ishlab  chiqarishlarda  noyob  mutaxssislar  mavjud 
bo„lib,  ularning  boshqarish  jarayonida  qatnashishi  optimal  echimlarga  yaqin 
bo„lgan echimlarga erishishga imkon beradi. Bu mutaxssislarni almashtirish oson 
emas. Masalan, ishlashi butunlay ulkan tajribaga va sezgiga asoslangan, san‟atga 
yaqin  bo„lgan  domna  pechida  eritish  jarayonini  boshqaradigan  masterning 

---

34 
 
ahamiyatini  baholash  qiyin.  Bunday  mutaxassislarni  tayyorlashni  rejalashtirib 
bo„lmaydi. Bunday turdagi mutaxassis shoir kabi minimum iste‟dodga ega bo„lishi 
kerak.  Agar  ularning  jomaviy  tajribasini  evristik  shaklda  tavsiflab  bo„lganda  edi, 
unda  bu  mutaxassilarni  avtomatika  almashtirsa  bo„lar  edi.  Bunda,  lekin,  yana 
noyob  mutaxassislarning  etishmasligidan  yo„qotishlarmi  yoki  ularning  ishini 
bajaradigan  avtomatik  tizimni  ishlab  chiqish  va  ishlatishga  harajatlar  kattaligini  
aniqlashtirish kerak; 
4. 
Mehnat  resurslarining  etishmasligi  mavjud  (masalan,  o„zlashtirilmagan  va 
olisdagi tumanlarda ishlab chiqarish ob‟ektlarini yaratishda); 
5. 
Avtomatika kritik va avariya holatlarida ob‟ektni boshqarishda zarur. Oddiy 
holatlarda  o„z  majburiyatlarini  a‟lo  darajada  bajaradigan  mutaxassis,  avariya 
holatlarida turli psixologik va fiziologik ta‟sirlar ostida boshqarish bo„yicha to„g„ri 
echimlarni qabul qilishga yaroqsiz bo„lib qolishi mumkin.  
Ishlab chiqiladigan tizimning parametrlari haqida muzokaralarning borishida 
buyurtmachi  bo„lishi  mumkin  avariya  vaziyatlari  va  ularning  oqibatlarini 
tavsiflashi  kerak.  Bunday  vaziyatlarning  bo„lishi,  agar  bo„lishi  mumkin  avariya 
natijasidagi  yo„qotishlar  avtomatikaga  sarflardan  ortganda  avtomatlashtirish 
zarurati haqida masalalarni echishda aniqlovchi bo„lishi mumkin. 
Qoidaga  ko„ra,  ob‟ektni  boshqarishda  qandaydir  boshqarish  sifati  mezoni  
shakllantirilishi  mumkin.  Bu  mezon  narx  ifodalanishiga  ega  yoki  qiymatlariga 
boshqarish  tizimi  to„g„ridan-to„g„ri  ta‟sir  qiladigan  bir  qancha  parametrlarni 
optimallashtirish  masalasi  ko„rinishida  ifodalanadi  (bunda  parametrlarning 
qiymatlari  narx  baholanishi  bilan  qandaydir  bog„langan).  Boshqarish  ob‟ekti 
prinsipial  qo„lda  boshqarish  imkoniyatiga  ega  bo„lsin.  Lekin,  inson  ob‟ektni 
boshqarish  bilan  boshqarish  mezoni  nuqtai nazaridan nooptimal  echimlarni  qabul 
qiladi.  

---

35 
 
3.1-jadval 
Inson va EHM ning funksional imkoniyatlarini taqqoslash 
Inson quyidagi funksiyalarda avzalliklarga ega 
Mashinalar quyidagi 
funksiyalarda avzalliklarga ega 
Kuchli 
“shovqin” 
sharoitlarida 
signallarnni  aniqlash  (masalan,  radiohalaqitlar 
sharoitlarida 
radiolokatsion 
stansiya 
indikatorida qaytgan signalni, erdan chaqnashni 
va dengiz sirtidan halaqitlarni) 
O„zgaradigan  qabul  qilish  sharoitlarida 
ob‟ektlarni  tanish  (masalan,  fotosur‟atlarni 
qayta ishlashda niqoblangan ob‟ektlarni tanish) 
 
Kutilmagan 
hodisalar 
sharoitlaridagi 
harakatlar,  masalan,  yaroqchizliklarni  tuzatish 
uchun  yoki  noodatiy  vaziyatlarni  vujudga 
kelishiga javob uchun yo„llarni tanlashda 
Alohida  simptomlardan  kelib  chiqib 
umumiy  holat  haqida  xulosa  qilish-induktiv 
muhokama qilish qobiliyati 
Oldin  bo„lib  o„tgan  hodisalar  natijalari 
asosida  tajribada  harakatlarni  o„zgartirishni 
o„rganish qobiliyati 
Fikrlashning originalligi- muammolarni 
yangi, mutlaqo turli echishni topish qobiliyati 
Harakatlardagi  ixchamlik,  masalan  yangi 
ko„nikmalarni  faqat  bir  yozma  va  og„zaki 
protsedurali ko„rsatmalar orqali o„zlashtirish  
          Ortiqcha  yuklanish  sharoitlarida  ishlash 
qobiliyati,  masalan,  ko„plab  radiolokatsion 
nishonlan 
sharoitlarida 
ikkinchi 
darajali 
nishonlarni  inkor  qilib  tahdid  qiluvchilariga 
e‟tiborni to„plash   
        Minimal 
kechikishli 
sezgirlik 
(bir 
necha 
mikrosekund;  insonda  200  ms 
atrofida) 
Takroriy 
harakatlarni 
bajarishdagi 
aniqlik 
(inson 
bunday 
vaziyatlarda 
xatoliklarga 
yo„l 
qo„yishi 
mumkin) 
Ko„plab 
miqdordagi 
ma‟lumotlarni  yig„ish  va  ular 
bilan ishlash 
Nazorat  qilish  (insonda 
kam 
vujudga 
keladigan 
hodisalarga 
nazorat 
qilish 
qobiliyati juda kam) 
Deduktiv    muhokama- 
elementning 
qaysi 
sinfga 
tegishli ekanligini aniqlash 
Stimullarga 
sezgirlik- 
mashina 
insonning 
sensor 
imkoniyatlari 
diapazonidan 
tashqarida  yotadigan  energiya 
formalarini 
qabul 
qilishi 
mumkin,  masalan,  infraqizil 
nurlar va to„lqinlar 
Quvvatli 
kuch 
qurilmalarining 
ishlatilishi, 
masalan, 
zamonaviy 
samolyotlardagi 
reaktiv 
dvigatellar 
 
 

---

36 
 
 Agar  avtomatika  boshqarish  sifatini  sezilarli  yaxshilashga  imkon  bersa,  u 
holda  uning  qo„llanilishi  maqsadga  muvofiq  bo„lib  qoladi.  Buyurtmachi  faqat 
avtomatlashtirishga  ketgan  sarflarni  boshqarish  sifatini  yaxshilashdan  yutuqlarga 
(qabul  qilingan  o„zini  oqlash  muddatlarini  hisobga  olib)  pulli  ko„rinishda 
taqoslashi  kerak  bo„ladi.  Agar  bu  taqqoslash  natijasida  u  avtomatlashtirishdan 
iqtisodiy  yutuqni  aniqlasa,  u  holda  boshqarish  tizimida  inson  qisman  yoki  to„liq 
avtomatika bilan almashtirilishi kerak. 
YAkunda  inson  va  EHM  ning  bir  qancha  funksional  imkoniyatlarini 
ko„rsatadigan  jadval  keltiriladi.  Bunday  turdagi  jadvallar  ishlab  chiquvchilarga 
boshqarish  tizimida  zarur  avtomatlashtirish  darajasini  to„g„ri  baholashga  yordam 
beradi. 
ENHAT  tizimlarini  ishlab  chiqishda  qanday  avtomatlashtirish  darajasi 
tanlanishi  kerak?  Bu  savolga  javob  berish  uchun  ENHAT  ning  asosiy 
funksiyalarini  energiya  iste‟moli  (hisobga  olish)  haqida  ma‟lumotlarni  yig„ish, 
shuningdek, korxona energiya ta‟minoti jarayonlarini tahlil qilish va boshqarishni 
o„tkazilishini  eslash  zarur.  Hisobga  olish  katta  hajmli  ma‟lumotlarni  to„plash  va 
ular  bilan  ishlashga  bog„liq,  be  erda  EHM  insonga  nisbatan  shubhasiz 
avzalliklarga  ega.  SHuning  uchun  hisobga  olishni  deyarli  to„liq  avtomatik  qilish 
mumkin. 
 
Lekin,    korxona  energiya  ta‟minotini  boshqarishni  amalga  oshirish 
insonning  qatnashuvisiz  bo„lmaydi.    EHM  dasturiga  texnologik  jarayonlar 
talablarining  barcha  nozik  tafsilotlarini  qo„yib  bo„lmaydi  (yoki  juda  murakkab), 
avtomatikaning u yoki bu harakatlari oqibatlarini (zararlarini) algoritmik tavsiflash 
qiyin. Inson-mutaxassis  tajribasisiz, uning  o„rganish  va  yuzaga  kelgan  nostandart 
vaziyatlardan bama‟ni chiqishni topish qobiliyatisiz avtomatik boshqarish optimal 
bo„lmaydi.  Bu  holda  EHM  ga  boshqarish  funksiyasini  amalga  oshirish  uchun 
insonga  yordam  berish  vazifasi  yuklanadi  (operator  tahlil  qilishi  uchun  qulay 
shaklda  ma‟lumotlarni  tayyorlash,  xatolikli  ma‟lumotlarni  topish  va  tizim 
ishlashini  testlash,  alohida  parametrlarning  o„zgarishlarini  taxmin  qilish, 

---

37 
 
operatorlar  harakatlarining  to„g„riligini  protokollashtirish  va  nazorat  qilish). 
SHunday  qilib,  korxona  energiya  ta‟minotini  boshqarishda  optimal 
avtomatlashtirish  darajasi,  inson-operator  va  EHM  qatnashishining  optimal 
qo„shilishi topilishi kerak.