Nazorat va muhokama uchun savollar

2. Xarajatlarni tasniflash

Korxonaning barcha xarajatlari o'zgaruvchan va doimiy bo'linadi. Ikkinchisiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga ta'sir qilmaydigan to'lovlar kiradi. Shunga ko'ra, qaysi xarajatlar o'zgarmasligini aytish mumkin. Ular orasida, xususan, binolarni ijaraga olish qiymati, boshqaruv xarajatlari, tavakkalchilikni sug'urta qilish xizmatlari uchun to'lov, kredit mablag'laridan foydalanganlik uchun foizlarni to'lash va boshqalar.
Moddiy xarajatlar
O'zgaruvchan xarajatlarga yakuniy (tayyor) mahsulot tannarxiga kiritilgan xarajatlar kiradi. Ular xarajatlarni aks ettiradi:

• 
  Uchinchi tomon etkazib beruvchilardan olingan xom ashyo / materiallar. Ushbu materiallar yoki xom ashyo to'g'ridan-to'g'ri mahsulot ishlab chiqarishda ishlatilishi yoki uni yaratish uchun zarur bo'lgan tarkibiy qismlarning bir qismi bo'lishi kerak.
  
• 
  Boshqa tadbirkorlik sub'ektlari tomonidan ko'rsatiladigan ishlar / xizmatlar. Masalan, korxona uchinchi tomon tomonidan ta'minlangan boshqaruv tizimidan, ta'mirlash guruhining xizmatlaridan va boshqalardan foydalangan.
  

Amalga oshirish xarajatlari
O'zgaruvchilarga logistika xarajatlari kiradi. Gap, xususan, transport xarajatlari, buxgalteriya hisobi, ko'chirish, qimmatliklarni hisobdan chiqarish, tayyor mahsulotlarni savdo korxonalari omborlariga, punktlarga etkazib berish xarajatlari haqida ketmoqda. chakana savdo va boshqalar.
Korxonalarni yalpi xarajatlari (IH) doimiy (DX) va o`zgaruvchan (OX) xarajatlardan iborat bo`ladi.

Doimiy xarajatlar — bu ijara to`lovi, qorovullik xizmati to`lovi, boshqaruvchi va muxandislar maoshi va shu kabilardan iborat bo`ladi va ishlab chiqarish xajmiga bog`liq bo`lmaydi.

O`zgaruvchan xarajatlar — doimiyga kirmagan boshqa hamma xarajatlar, ya’ni xom ashyo, materiallar, yoqilg`I, elektr energiya, ish haqi va shunga o`xshashlardan iboratdir. Korxona faoliyatini tashkil etish va oqilona boshqarish mahsulot birligiga qilingan xarajatlar (O`IH) bilish muhimdir. O`rtacha xarajatlar, umumiy xarajatlar miqdorini korxona ishlab chiqargan mahsulot hajmiga bo`lish orqali hisoblanadi. Xuddi shu yo`sinda o`rtacha doimiy (O`DX) va o`rtacha o`zgaruvchan (O`O`X) xarajatlar farqlanadi.
Korxona faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish uning miqdorini muttasil oshirib borishdan iboratdir, ushbu xol esa chegaraviy xarajatlar tshunchasini qo`llashga sabab bo`ladi.
Chegaraviy xarajatlar (ChX) deganda hisoblangan va aslida ishlab chiqarish hajmiga nisbatan har bir qo`shimcha mahsulot ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar.
Yuqorida qayd qilingan endiki doimiy xarajatlar ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog`liq bo`lmaydi, aksincha o`zgaruvchan xarajatlar esa ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga bog`liqdir, ammo bu bog`liqlik bir xilda emasdir. Birinchi bosqichda o`zgaruvchan xarajatlar kamayib boradi, chunki ishlab chiqarish ko`lami oshib boradi. Ma’lum davrdan boshlab o`zgaruvchan xarajatlar birligini (masalan mehnat) belgilangan resursga (yer, kapital) qo`shib borish kamayib boruvchi qo`shimcha yoki chegaraviy mahsulotni beradi. Bu hol iqtisodiyotda “kamayuvchi samara qonuni” degan nomni olgan. Masalan, stanokda xizmat ko`rsatuvchi ishchilarning soni ortib borsa unda ularning qanchalik ko`proq ishlab chiqarishga jalb etilishiga mos ishlab chiqarish hajmi sekin o`sib boradi. Demak, korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlarini miqdori qo`llanilayotgan resurslarni miqdoriga bog`liq. Ishlab chiqarishda qo`llanilayotgan resurslarning miqdorini ayrim hollarga nisbatan tez o`zgartirish mumkin, boshqa hollarda esa u uzoq davrni talab etadi. Binobarin, iqtisodiy tahlil jarayonida qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarni farqlash zarurdir. Iqtisodiy nuqtai nazaridan ular o`rtasidagi farq ishlab chiqarish quvvatlarini o`zgartira olishidadir. Qisqa muddatli davrda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tshurish mumkin. Shunga ham e’tibor berish kerakki, ushbu davrlarni chegarasi har xil tarmoqlarda turlichadir. Qisqa va uzoq davrini farqlash firmani foydasini ko`paytirish strategiyasi va taktikasini aniqlashda muhimdir.
Firmaga qisqa muddatli davrda qaror qabul qilishida mahsulot birligi xarajatlarni ta’siri muhimdir. Mahsulot birligiga xarajatlar, mahsulotni ishlab chiqarish o`sib borgan sari pasayadi, chunki ularni absolyut miqdori o`zgarmasdir. O`zgaruvchan xarajatlar boshlang`ich davrda, ishlab chiqarish ko`lamlarini ortishi sababli kamayib boradi. Undan so`ng esa ko`lam samarasini ustidan “kamayuvchi samara” qonuni ustun kelishi natijasida mahsulot birligi o`zgaruvchan xarajatlar o`sib boradi. Masalan, konditer fabrikada dastgohlarni uch smena ishlatish, ularni ishlash samarasini pasayishiga olib keladi, chunki uchinchi smenada ishlash dastgohlarni profilaktika qilishga imkon bermaydi, natijada dastgohlarni unumsiz to`xtashlari ko`payadi va u ishlab chiqarish natijalariga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Bunda yalpi xarajatlar (O`IH) egri chizig`i uni tashkil etuvchi O`DX va O`O`X har biriga nisbatan tezroq pasayib boradi.
Birinchi grafikdan shuni ko`rish mumkinki agar chegaraviy xarajatlar (ChX) o`rtacha xarajatlar (OIH) kam bo`lsa unda o`rtacha xarajatlar kamayadi, bu chegaraviy xarajatlar oxirgi o`sishidir va hamma oldingilaridan kam bo`lguncha davom etadi. O`IH va ChX egri chiziqlari kesishgan nuqtasi o`rtacha xarajatlarni eng kam miqdori yoki minimumini ko`rsatmoqda. S nuqtani o`ng tomonida O`IH o`rtacha yalpi xarajatlarga tengdir. Ushbu nuqta zararsizlik nuqtasi deyiladi.
Agarda bozor narxi S nuqtadan pasaysa unda korxonalar ushbu tarmoqni tashlab boshqa tarmoqqa o`tib ketadilar. Bu nuqtada faqat yangi mahsulotni ishlab chiqarishga o`tgan korxonalar davom ettirishi mumkin bo`ladi yoki korxona o`tkazgan tahlil ushbu tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga qisqa muddatda talabni ko`tarilishi natijasida baxoni ko`tarilishini tasdiqlasa korxona o`z faoliyatini davom ettirishi mumkin bo`ladi.
N nuqtadagi firmani axvoli birmuncha og`irroq bo`ladi, chunki bu nuqtada sotish narxi o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlarga teng bo`ladi (O`O`X). Korxona o`z xarajatlarini qoplay olmaydi. Bunday vaziyatda korxona ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni to`xtatishi lozim bo`ladi. Uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish quvvatlarini o`zgartirish mumkin. Firma bu davrda ishlab chiqarish maydonini yangi qurilish hisobiga kengaytirish, sexlarda yangi dastgohlarni o`rnatish, yangi ishchilarni ishlab chiqarish jarayoniga tortishi mumkin, demak uzoq muddatli davrda hamma xarajatlar o`zgaruvchan xarajatlar sifatida maydonga chiqadi. Firmani kengaytirish davrida yalpi xarajatlar o`zgaradi. Boshida ko`lam (mashtab) samarasi hisobiga kamayadi. Undan keyin ishlab chiqarish ko`lam samarasi ta’siri tamom bo`lgandan keyin u eng kam miqdoriga yetadi. Shundan so`ng yalpi xarajatlarni ortishi jarayoni boshlanadi.
Quydagi rasmda S<sub>1</sub>—D<sub>1</sub>, S<sub>2</sub>—D<sub>2</sub>, S<sub>3</sub>—D<sub>3</sub> ordinatalar va undan keyingilari firmani quvvatlarini oshirish davridagi yalpi xarajatlarini ko`rsatadi. Rasmdan shuni ko`rish mumkinki yalpi xarajatlarni eng kam darajasi 3-variantda undan keyin esa o`sish ro`y bermoqda. Ishlab chiqarish quvvatlarini ortishi sharoitida yalpi xarajatlarni dinamikasini S<sub>1</sub>, S<sub>2</sub>, S<sub>3,</sub> S<sub>4</sub>, S<sub>5</sub> egri chiziqlar aks ettiradi va ular ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishni har bir bosqichiga to`g`ri keladi.
Shu bilan birga ushbu egri chiziqlar — bu korxonani tanlash egri chiziqlaridir. Bozorda sharoit o`zgardi — quvvatlarni oshirish yoki kamaytirish to`g`risida firma yangi qarorni qabul qilishi lozim bo`ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini muttasil kamaytirib boorish, korxonani foydaliligini oshirishning asosiy vositasi bo`lib hisoblanadi. Chunki korxonaning xarajatlari qanchalik kam bo`lsa foyda miqdori shunchalik ko`p bo`ladi. Bizning mamlakatimizda buhgalteriya hisobida “xarajatlar” tushunchasini o`rniga “tannarx” tushunchasi ishlatib kelingan. Tannarx mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini yig`indisidan iborat. Uni asl va meyoriy xarajatlar asosida hisoblanadi. Bu tushunchalar o`rtasida farq mavjud.
Maxsulot tannarxiga:

1. xom ashyo va materiallar.

   
   

2. yoqilg`i va moylash materiallari.

   
   

3. elektr energiya xarajatlari.

   
   

d) asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish amortizatsiya ajratmasi.

e) ish haqi.
f) ijtimoiy sug`urta ajratmalari.
g) umumiy ishlab chiqarish xarajatlari (sex, brigade boshliqlarining ish haqi).
h) umumiy xo`jalik xarajatlari (korxona boshqaruv xodimlari) ish haqlari kiradi.
Mahsulot tannarxi tarkibi har bir sanoat tarmoqlarida o`ziga xos xususiyatga ega. Masalan, neft sanoatida mehnatga haq to`lash va asosiy ishlab chiqarish fondlarining amortizatsiyasi uchun nisbatan ko`p xarajat qilinadi, yengil, oziq-ovqat sanoatida xom ashyo va materiallar salmog`i 85—90% ga yetadi.
Qishloq xo`jalik mahsulotlari tannarxi tarkibi sanoatnikidan ancha farq qilib, urg`lik, o`g`it, yem-xashak qiymati, ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishga ketgan xarajatlar ham kiritiladi. Shu xo`jalikning o`zida yetishtirilgan urug`lik, yem-xashak va boshqa mahsulotlar o`z tannarxiga ko`ra boxolanadi. Sotib olingan urug`lik, yem-xashak, mineral o`g`itlar, yoqilg`i va boshqa mahsulotlarni olib kelishga ketgan harajatlarni ham hisobga olgan holda baxolanadi. Qurilishlarda tayyorlangan mahsulot tannarxini aniqlash o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib bunda, xarajatlarning eng ko`p qismi qurilish materillari hisobiga tog`ri keladi, bu mahsulot tannarxini aniqlashda qilingan sarf-xarajatlar qiymatini bitkazilgan binoning kv/m miqdoriga taqsimlanadi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib boorish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan-texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshiishga olib keladi.
3.Boshqa xarajatlar TMZlar tannarxiga, faqatgina TMZlarni hozirgi paytdagi joylashishi va holatiga keltirish uchun sarflangan xarajatlar hajmidagina, kiritiladi. Masalan, no-ishlab chiqarish ustama xarajatlari yoki maxsus mijozlar uchun mahsulotlarni yasash xarajatlarini tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritish o‘rinli bo‘lishi mumkin.
Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga kiritilmaydigan va ular kelib chiqqan davr xarajatlari sifatida tan olinadigan xarajatlar misoliga quyidagilar kiradi:
(a) me’yoridan tashqari sarflangan xom ashyo, mehnat va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari summasi;
(b) saqlash xarajatlari, agar bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichlari uchun talab etilmasa;
(v) tovar-moddiy zaxiralarni xozirgi paytdagi joylashishi va holatiga keltirish bilan bog‘liq bo‘lmagan ma’muriy ustama xarajatlar; va
(g) sotish xarajatlari
5.Foydaning mazmunini aniqlashga bo’lgan yondoshuvning turlicha ekanligidan kompaniyalar tomonidan taqdim etiladigan hisobot ma’lumotlarining standart paketlariga qarab turib, uning miqdori to’g’risida aniq bir fikrni aytishning hamma vaqt ham iloji yo’q.
Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYuSlar, ko’p hollarda, foydaning quyidagi ko’rinishlariga (tushunchalariga) tayanadi:

• asos foyda;

  
  

• balans foyda;

  
  

• sof foyda yoki sof daromad.

  
  

Asos foyda deyilganda hisobot davrida kutilayotgan foyda tushuniladi. Bu ko’rsatkich asos rentabellikni hisoblashda, nomenklatura pozitsiyalari bo’yicha miqdor va tannarx aniq ma’lum bo’lmagan paytda keng assortimentli buyumlar tayyorlovchi XYuSlar, birlashmalar bo’yicha rejalashtirilayotgan yil uchun foyda analitik metodda aniqlanayotganda qo’llaniladi.
Balans foyda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatning barcha turlari bo’yicha olingan foydaning umumiy summasidan iborat.
Sof foyda yoki sof daromad operatsion davr mobaynida olingan tushumdan barcha chegirmalar va xarajatlar chiqarilganidan so’ng vujudga keladi. Ma’lum bir miqdorda sof foydaning (netto-foydaning) olinishiga erishilsagina tadbirkorlik jarayonini amalga oshirish o’zining mazmuniga ega bo’ladi.
Hisobotlarda foyda quyidagi ko’rinishlarda aks ettirilishi mumkin:

• yalpi foyda;

  
  

• operatsion foyda;

  
  

• sof foyda.

  
  

XYuSlar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda o’z aksini topadi. Bu hisobot moliyaviy tahlil uchun zarur bo’lgan quyidagi muhim ma’lumotlarni o’zida namoyon etadi:

• mahsulotni sotishdan olingan tushum summasi;

  
  

• soliqqa tortilgunga qadar foyda summasi;

  
  

• foydadan olinadigan soliq summasi;

  
  

• XYuSning ixtiyorida qoldiriladigan foyda (sof foyda yoki foyda- netto) summasi.

  
  

Foydani tahlil qilish uchun ayrim ko’rsatkichlar yuqoridagi hisobotda mavjud bo’lmaganligi uchun ba’zi bir analitik indikatorlar qo’shimcha tarzda hisoblanmog’i lozim. Bundan tashqari bu jarayonda XYuS faoliyatiga ichki va tashqi omillarning hamda soliq omilining ta’sirini alohida-alohida tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’lish juda zarur. Shuningdek, tahlil uchun qulay shaklda har qanday ma’lu-motni operativ ravishda olish ham muhim hisoblanadi.
Foydani tahlil qilishda uni shakllantirishning turli manbalarini hisobga olish kerak. Bu manbalarning ma’lum bir qismi foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda ifodalangan, u yerda ular, birinchidan, faoliyatning odatdagi ko’rinishi bo’yicha daromadlar va xarajatlar,
ikkinchidan esa, boshqa daromadlar va xarajatlar sifatida guruhlashtiriladi.
Faoliyatning odatdagi ko’rinishi bo’yicha daromadlar va xarajatlar quyidagi tarzda hisoblanadi: eng avvalo, sotilgan tovarlar, mahsulotlar, ishlar, xizmatlardan (qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar va shularga o’xshash majburiy to’lovlar chegirilgan) olingan tushum va ularning tannarxi o’rtasidagi farqdan iborat bo’lgan yalpi foyda aniqlanadi.
Yalpi foydadan tijorat va boshqaruv xarajatlari chegirilsa, sotuvdan olingan foyda paydo bo’ladiki, u faoliyatning odatdagi ko’rinishidan foydani xarakterlaydi. Undan so’ng boshqa daromadlar va xarajatlarni hisobga olgan holda soliqqa tortilguncha foyda hisoblanadi. Odatda, boshqa daromadlar va xarajatlar quyidagilardan iborat bo’ladi:

• olinishi lozim bo’lgan foizlar;

  
  

• to’lanishi lozim bo’lgan foizlar;

  
  

• boshqa tashkilotlarning faoliyatida ishtirok etishdan olingan daromadlar;

  
  

• boshqa operatsion daromadlar;

  
  

• realizatsiyadan tashqaridagi daromadlar;

  
  

• realizatsiyadan tashqaridagi xarajatlar.

  
  

Foydani tahlil qilishning asosiy maqsadi hisobot davri davomidagi XYuS faoliyatining samaradorligini ko’rsatishdan iborat. Buxgalteriya hisobi XYuSning daro-madlari va xarajatlari, shuningdek, uning sof moliyaviy natijasi – sof foyda – to’g’risida ma’lumot olishga imkon beradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, soliqqa tortilgunga qadar foydaning summasi aniqlanganidan so’ng uning miq-dori (summasi) soliq qonunchiligiga muvofiq korrektirovka qilishi va foyda hisobidan qoplanadigan soliqlarning summasi chegirilmog’i lozim.
Yalpi foyda, sotuvdan olingan foyda, soliqqa tortil-gunga qadar bo’lgan foyda va nihoyat, sof foydani formu-lada quyidagicha ko’rsatish mumkin: