Nazaruy materiallar semestr o’quv materiallari Ma’ruza mavzu 1

Suvli ajratmalar sifatini takomillashtirish.

1. Antimikrob xususiyatini oshirish, tozalangan suv o’rniga kumush bilan ishlov berilgan suvni kiritish, tayyorlangan suvli ajratmalar saqlanish muddatini uzaytirish uchun sterilizatsiya turlarini ishlab chiqish, konservant turi va miqdorini qo’shishni rejalashttrish. Konservant sifatida (10% etanol, 0,1 % natriy benzoat, 0,05 -0,1% sorbin kislota, 0,1% nipagin, nipazol va sh.u.)

   
   

2. Tarkibi va maxsulot turi bo’yicha xar xil bo’lgan ajratmlar uchun ekstraksiya vaqti va rejimini to’g’ri tanlash.

   
   

3. Suvli ajratmlar nomenklaturasini kengaytirish.

   
   

4. YAngi, zamonaviy ekstraksiya apparatlarini ishlab chiqish.

   
   

5. Ekstrakt konsetratlar yangi turlarini ishlab chiqish.

   
   

6. Analiz turlarini takomillashtirish. ¹⁰

   
   

19- Ma’ruza
Mavzu 19. Shamchalar. Juvalash usuli bilan shamchalar tayyorlash. Shamchalarga dori moddalarni qo’shish qoidalari.

Reja:

1. SHamdorilarning qo’llanilishi va ularning zamonaviy tabobatdagi ahamiyati.
2.SHamchalar ta’rifi –tasnifi
3.SHamchalarni afzalliklari va kamchiliklari
4.Asoslar va ularga kuyilgan talablar
SHamchalar deb, xona haroratida qattiq, lekin inson tanasi haroratida eriydigan, tana bo’shliqlariga kiritiladigan dozalangan dori shakliga aytiladi. Tana bo’shliqlarining ko’rinishi va xususiyatlariga qarab suppozitoriylar turlicha geometrik shakl va o’lchamlarda bo’ladi.
SHamchalar quyidagi turlarga bo’linadi: rektal (suppositoria rectalia), vaginal (suppositoria vaginalia) shamcha va tayoqchalar (bacilli). Rektal suppozitoriylar to’g’ri ichakka kiritish uchun, vaginali ayollar qiniga va tayoqchalar siydik chiqarish yo’llariga hamda boshqa kanallarga (bachadon kanali, ingichka kanallarga kiritish uchun hamda eshitish yo’llariga) kiritish uchun mo’ljallangan. SHamchalar insoniyatga kadimdan ma’lum. Rektal shamchalar haqida birinchi marta eramizdan avvalgi 2600 yilda eslatib o’tilgan.
Rektal shamchalar bilan bir qatorda kadimgi manbalarda, masalan: Ebers papirusida vaginal shamchalar to’g’risida ham ma’lumot berilgan. Bizga etib kelgan qo’lyozmalarning guvoxlik berishicha, Messopotamiya va Misrliklar turli xil jonivorlardan, o’simliklar kukunlaridan, asaldan va boshqa narsalardan tayyorlangan shamdorilarni qo’llashgan.
So’nggi un yil ichida shamchalar safi barcha Evropa mamlakatlari va AqSH da keskin ortdi. Ularning dori-darmon shaklidagi obrusi o’sib bormokda. Ayniqsa, uning sanoatda ishlab chiqarilishining o’zlashtirilishi va bu dori turlarining butun organizmga ta’sir qiladigan xillarining yaratilishi, ularning keng ko’lamda ishlatilishiga sabab bo’ldi. SHamchalarning korxonalarda ishlab chiqarilishi standart koliplarda Gorkiy va Xabarovsk shaxarlaridagi ixtisoslashtirilgan yirik farmatsevtika zavodlarida amalga oshiriladi.(1.15.-rasm).

1.15.-rasm. Rektal shamdorilar shakli
Rektal shamdorilar urtasi yug’on — sigara yoki konus shaklida, uchi utkirlangan silindr shaklida bo’lib, ularning og’irligi 1,1-4 g.gacha bo’lishi mumkin. Agar retseptda ularning og’irligi ko’rsatilmagan bo’lsa,demak ular DF X ko’rsatmalariga binoan 3 grammli qilib tayyorlanadi. Bolalar uchun mo’ljallangan shamlarning og’irligi dorixatda ko’rsatilgan bo’lmog’i lozim. SHamlar o’zunligi 2,5-4 sm atrofida bo’lib, ularning eng yug’on qismi 1,5 sm dan ortiq bo’lmasligi zarur. SHamlarning eng maqbul ko’rinishlari sigara yoki torpeda shaklida bo’lishidir.
Suppozitoriy to’g’ri ichak­ka kiritilganda orqa chiqaruv yo’li sfink­terlari qarshiligini engishi kerak. Suppozitoriy tanasi konussimon bo’lganda kundalangiga oshib borgan sayin mushaklar tomonidan qarshilik kuchayadi va suppozitoriy batamom kirganida maksimumiga, ya’ni eng yuqori darajasiga etadi. Bunda, ayniqsa muvaffakiyatsiz chiqqan massalarda shamcha deformatsiyaga uchrab bu — dorini kiritishga xalaqit beradi. Snaryadsimon shaklida suppozitoriyning katta bo’lgan konussimon uchi kiritilishi hamono mushaklar tomonidan bo’ladi­gan qarshilik kiritiladigan tananing boshidan oxirigacha doimiy bo’lib qoladi. Tarpedosimon yoki sigarasimon shaklida suppozitoriy yarmigacha kirishi bilan kundalangiga kichraya boshlaydi va suppozitoriy inersiya kuchi tufayli to’g’ri ichakka osongina kiradi.
Vaginal shamdorilar va sferik sharchalar (globuli) oval (ovuli) yoki tilsimon (pessaria) shaklga ega. Agar vaginal shamdorilarning og’irligi dorixatda ko’rsatilmasa, u holda farmakopeya ko’rsatmasiga muvofik 4,0 g hisobida tayyorlanadi. Umuman ularning og’irligi 1,5 dan 6 gacha o’zgarib turadi. Vaginal shamdori shakllaridan ko’prok maqsadga muvofigi pesariylar, chunki ular katta sirt­ga ega va ko’prok gigiena koidalariga muvofik keladi.
Tayoqchalar utkir uchli silindr shaklida bo’lib, o’zunligi 10 sm gacha, eni 2-5 mm gacha bo’ladi. SHunday qilib, ularning og’irligi dorixatda ko’rsatilganidek o’zunligi va diametriga bog’liq bo’ladi.
Tayoqchalar uchi utkirlangan silindr shaklida tayyorlanib, ularning og’irligi esa 0,5 dan 1 g gacha bo’ladi (1.16.- rasm).


1.16-rasm. Tayoqchalar

XI Davlat farmakopiyasida suppozitoriylar uchun berilgan umumiy maqola talablariga binoan, shamdori massasi bir xil tusda, shakli aniq bo’lib qo’llanishda mos keladigan qattiqlikka ega bo’lishi kerak. Massani bir xilligi kundalang kesilganda oddiy kuz bilan kuzatish asosida tekshiriladi.