Nazariy o‟quv mashg‟ulotining o‟qitish texnologiyasi

 
 
 
 
 
Asosiy tushunchalar. 
 
 
Guruhlarda ishlash qoidasi 
 
Sherigingizni diqqat bilan tinglang. 
 
Guruh  ishlarida  o’zaro  faol  ishtirok  eting,  berilgan 
topshiriklarga javobgarlik bilan yondashing. 
 
Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat kiling. 
 
Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. 
 

---

Guruhlar  faoliyatining  natijalarini  baholashda  hamma 
ishtirok etishi shart. 
Aniq tushunmog’imiz lozim: 
 
Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz! 
 
Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki 
birgalikda cho’kib ketamiz. 
 
 
Respublikamiz oldida turgan g‘oyat muhim vazifalardan biri keyingi vaqtda 
o‘sib  borayotgan  jinoyatchilikka  qarshi  kurash  olib  borishdir.  Bu  vazifani  hal 
etish  davlat  va  fuqarolar  tomonidan  doimo  kuch  g‘ayrat  sarflashni,  ijtimoiy-
iqtisodiy,  tarbiyaviy  va  huquqiy  tadbirlarni  og‘ishmay  amalga  oshirishni  taqozo 
etadi. Bu boradagi ishda qaysi qilmishlar jinoyat hisoblanadi-yu, mazkur jinoyatni 
sodir  etgan  shaxslarga  qanday  jazo  bnrilishi  lozimligini  belgilab  beradigan 
huquqiy me‘yorlar katta ahamiyatga ega. 
Jinoyat  huquqi  -  huquq  fanlari  tizimining  bir  sohasi  bo‘lib,  jinoyatda 
jinoyatning  oldini  olish,  insonlar  xavfsizligini  jinoiy  tajovuzlardan  qo‘riqlash, 
fuqarolarni  qonunlarga  rioya  qilish  ruhida  tarbiyalash,  Respublikamizda 
uchrayotgan  jinoyat  turlarini  va ularga qo‘llaniladigan  jazo  choralarini  belgilash 
kabi muhim masalalarni o‘rgatadi. 
 Jinoyat huquqi: 

 
qonuniylik; 

 
fuqarolarning qonun oldida tengligi; 

 
demokratizm; 

 
insonparvarlik; 

 
odillik; 

 
ayb uchun javobgarlik; 

 
javobgarlikning muqarrarligi printsiplariga asoslanadi. 
Qonuniylik  printsipi.  Sodir  etilgan  qilmishning  jinoiyligi,  jazoga 
sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlari faqat Jinoyat kodeksi bilan belgilanadi. 
Hech  kim  sudning  hukmi  bo‘lmay  turib  jinoyat  sodir  qilishda  aybli  deb 
topilishi  va  qonunga  xilof  ravishdaa  jazoga  tortilishi  mumkin  emas.  Jinoyat 
sodir  etishda  aybdor  deb  topilgan  shaxs  qonunda  belgilangan  huquqlardan 
foydalanadi va majburiyatlarni bajaradi. 
Fuqarolarning  qonun  oldida  tengligi  printsipi  -  jinoyat  sodir  etgan 
shaxslar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‘tiqodi, shaxsiy va 
ijtimoiy  mavqeidan  qat‘i  nazar,  bir  xil  huquq  va  majburiyatlarga  ega  bo‘lib, 
qonun oldida tengdirlar. 
Demokratizim  printsipi.  Jamoat  birlashmalari,  fuqarolarning  o‘zini-o‘zi 
boshqarish organlari yoki jamoalari jinoyat sodir etgan shaxslar axloqini tuzatish 
ishiga qonunda nazarda tutilgan hollarda jalb qilinishlari mumkin. 

---

Insonparvarlik printsipi. Jazo va boshqa huquqiy ta‘sir choralari jismoniy 
azob berish yoki inson qadr -qimmatini kamsitish maqsadini ko‘zlamaydi. 
Jinoyat  sodir  etgan  shaxsga  nisbatan  uning  axloqan  tuzalishi  va  yangi 
jinoyat  sodir  etishining  oldini  olish  uchun  zarur  hamda  yetarli  bo‘ladigan  jazo 
tayinlashi  yoki  boshqa  huquqiy  ta‘sir  chorasi  qo‘llanilishi  kerak.  Jazolashdan 
ko‘zlangan  maqsadga  ushbu  kodeks  Maxsus  qismining  tegishli  moddalarida 
nazarda  tutilgan  yengilroq  choralarni  qo‘llash  orqali  erishib  bo‘lmaydigan 
taqdirdagina og‘irroq jazo choralari tayinlanishi mumkin. 
Odillik  printsipi.  Jinoyat  sodir  etishda  aybdor  bo‘lgan  shaxsga  nisbatan 
qo‘llaniladigan  jazo  yoki  boshqa  huquqiy  ta‘sir  chorasi  odilona  bo‘lishi,  ya‘ni 
jinoyatning og‘ir-engilligiga, aybning va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga 
muvofiq  bo‘lishi  kerak.  Hech  kim  aynan  bitta  jinoyat  uchun  ikki  marta 
javobgarlikka tortilishi mumkin emas. 
Ayb uchun javobgarlik printsipi. SHaxs qonunda belgilangan tartibda aybi 
isbotlangan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi. 
Javobgarlikning  muqarrarligi  printsipi.  Qilmishda  jinoyat  tarkibining  mavjudligi 
aniqlangan har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shart. 
 O‘zbekiston  Respublika  jinoyat  kodeksining  14-moddasida  «Aybli 
ijtimoiy  xavfli  qilmish  (harakat  yoki  haraktsizlik)  jazo  qo’llash  tahdidi  bilan 
jinoyat» deb belgilangan. 
 Bu  esa  jinoyat-ijtimoiy  xavfli  qilmish  ekanligini  anglatadi,  chunki  u  sodir  etilganda 
(yoki sodir etilishi mumkin bo‘lganda) ijtimoiy munosabatlarga jiddiy putur yetkaziladi. Lekin 
ijtimoiy  xavflilik  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Mayda  bezorlik  bir  jamoat  xavfsizligini, 
o‘g‘irliklar,  tanga  shikast  yetkazishlar,  odam  o‘ldirish  -  boshqa  jamoat  xavfsizligini  keltirib 
chiqarishi  mumkin.  SHuning  uchun  ham  Jinoyat  kodeksga  ko‘ra  jinoiy  qonun  taqiqlagan 
ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxslargina jinoiy javobgarlikka tortiladilar. 
Jinoyatlar  ijtimoiy  xavflilik  darajasiga  ko’ra  ijtimoiy  xavfi  katta 
bo’lmagan, uncha og’ir bo’lmagan, og’ir va o’ta og’ir turlarga bo’linadi. 
Xavfi  katta  bo‘lmagan  jinoyatlarga  qastdan  sodir  etilib,  qonunda  uch 
yildan  ko‘p  bo‘lmagan  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilish  tarzdagi  jazo 
nazarda  tutadigan  jinoyatlar  kiradi,  shuningdek  ehtiyotsizlik  oqibatida  sodir 
etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish 
tarzdagi jazo nazarda tutadigan jinoyatlar kiradi. 
Uncha  og‘ir  bo‘lmagan  jinoyatlarga  qasddan  sodir  tilib,  qonunda  uch 
yildan  ortik,  lekin  besh  yildan  ko‘p  bo‘lmagan  muddatga  ozodlikdan  mahrum 
qilish  tarzdagi  jazo  nazarda  tutadigan  jinoyatlar,  shuningdek  ehtiyotsizlik 
oqibatida  sodir  etilib,  qonunda  kiradi  besh  yildan  ortiq  bo‘lmagan  muddatga 
ozodlikdan mahrum qilish tarzdagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. 
Og‘ir jinoyatlarga besh yildan o‘n yilgacha bo‘lgan muddatga ozodlikdan 
mahrum  qilish  ko‘zda  tutilgan  qasddan  qilingan  jinoyatlar,  o‘ta  og‘ir 
jinoyatlarga  o‘n  yildan  ortiq  muddatgga  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosi  yoki 
o‘lim jazosi ko‘zda tutilgan qasddan sodir qilingan jinoyatlar kiradi. 

---

Jinoyatlar  ijtimoiy  xavfliligi  darajasiga  ko‘ra  tavsiflanishidan  tashqari 
takror, guruh tomonidan sodir etilgan va retsidiv jinoyatlarga bo‘linadi. 
 Jinoiy  javobgarlik  deyilganda  jinoyat  qonunida  muayyan  qilmishning  jinoyat  sifatida 
ifodalangan  baholanishini  va  aybdorning  uni  sodir  qilganlik  uchun  jamiyat  oldida  javob 
berishini tushunmoq kerak. 
Jinoyat  tarkibi  -  bu  qonun  tomonidan  aniqlangan  alomatlar  yig‘indisi 
bo‘lib,  ularning  mavjudligi  jinoyat  sifatini  tavsiflaydi.  Jinoyat  tarkibining 
alomatlar  yig‘indisi  uzluksiz  butundir.  Alomatlardan  aqalli  bittasining 
bo‘lmasligi jinoyatning ham yo‘qligini bildiradi. 
Sodir  qilingan  ijtimoiy  xavfli  qilmish  alomatlarining  muayyan  jinoyat 
belgilariga muvofiq kelishini aniqlash jinoyatni tavsiflash deb ataladi, u Jinoyat 
Kodeksining  ushbu  jinoyat  uchun  javobgarlik  ko‘zda  tutgan  moddasida 
ifodalanadi.  Jinoyatni  to‘g‘ri  tavsiflash  qonuniylikni  ta‘minlashning,  jinoiy 
javobgarlikka asosli tarzda tortishining muhim shartidir. 
 Jinoiy javobgarlikka faqat jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxs 
tortiladi.  Qilmishning  jinoyat  deb  topilishi  uchun  unda  jinoyat  tarkibi  borligi 
aniqlanadi. Jinoyat tarkibiga jinoyat ob‘ekti, ob‘ektiv tomon, sub‘ekti, sub‘ektiv 
tomonlari kiradi. 
Jinoyatning  tarkibini  hosil  qiluvchi  alomatlar  zaruriy  va  fakulьtativ 
belgilarga bo‘linadi. Zaruriy belgilar jinoyatning har qanday tarkibi uchun zarur, 
fakulьtativ belgilar esa ayrim tarkiblar: o‘rin, usul. vaziyat, vaqt, sabab, maqsad, 
maxsus sub‘ekt, va hokazolarni tavsiflashda qonunlar tomonidan ko‘zda tutiladi. 
Bunda  fakulьtativ  belgilar  jinoyat  muayyan tarkibiga  muvofiq  tarzda  bu tarkib 
uchun zaruriy belgi tusini kasb etadi.  
 Jinoyat  ob’ekti  -  bu  jinoyat  qonuni  bilan  muhofaza  etiladigan  ijtimoiy 
munosabatlardir.  Ular,  yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  shaxs  fuqarolarning  huquq 
va erkinliklari, mulk va hokazo. 
Jinoyatning  sub’ekti  deb,  jismoniy  aqliraso,  jinoiy  qonunda  belgilangan 
muayyan  yoshga  yetgan  shaxsga  aytiladi.  Jinoyat  Sub‘ektning  harakati 
(harakatsizligi) aybli, qasddan yoki eqtiyotsizlik asosida; mativi  - shu qilmishni 
sodir  etishga  nima  majbur  qilganligi;  maqsadi  -  bu  qilmish  natijasida  nimaga 
erishdi, erishmoqchi ekanligini bildiradi. 
Bizning  qonunlarimiz  bo‘yicha  jismoniy  shaxsgina  jinoyat  sub‘ekti  deb 
tan  olinadi.  Biroq  jinoiy  javobgarlik  shaxs  16  yoshga  to‘lgandan  keyingina 
boshlanadi. Bu  umumiy  qoidadan istisno  ham  bor.  Qasddan odam  o‘ldirganlik 
uchun,  masalan,  jinoiy  javobgarlik  13  yoshdan  boshlanadi.  Zaruriy  mudofa 
chegarasidan  chiqib,  yoki  kuchli  ruhiy  hayajon  holatida  sodir  qilingan  qotillik; 
sog‘liqqa  qasddan  putur  yetkazgan  og‘ir  yoki  sal  og‘ir  tan  jarohati;  zo‘rlash, 
odam  o‘g‘irlash,  talonchilik,  bosqinchilik,  o‘g‘riliklar  hamda  o‘ttizdan  ortiq 
boshqa  og‘ir  va  o‘ta  og‘ir  jinoyatlar  uchun  14  yoshga  to‘lgan  shaxslar  jinoiy 
javobgarlikka tortiladilar. 

---

Sodir  qilingani  uchun  javobgarligi  18  yoshdan  boshlanadigan  jinoyatlar 
bor  (masalan,  ota-onalar  va  bolalarni  boqishdan  bosh  tortish,  balog‘atga 
yetmaganlarni antiijtimoiy faoliyatga jalb etish-jami 25 ta jinoyat). 
Ijtimoiy  xavfli  qilmishni  sodir  qilish  paytida  ruhiy  kasallik  holatida 
bo‘lgan, ya‘ni surunkali psixik dard, psixikaning vaqtincha buzilishi, aql ojizligi 
yoki og‘ir psixik buzilish tufayli harakatlari to‘g‘risida o‘ziga hisob berolmagan 
yoki bu haraktlarni boshqarolmagan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. 
Jinoyatning  ob’ekti  tomoni-bu  qonun  tomonidan  muhofaza  qilinadigan  ijtimoiy  munosabatlarga 
jiddiy  putur  yetkazgan  yoki  yetkaza  oladigan  muayyan  ijtimoiy  havfli  qilmishning  tashqi  ko’rinishi, 
shuningdek bu putur yetkazishning joyi, vaqti, vaziyati hamda usulidir. 
Sub‘ektiv  tomon-bu  aybning  mavjudligi  bo‘lib,  bunda  shaxsning  sodir 
qilgan  ijtimoiy  xavfli  qilmishiga  va  uning  oqibatlariga  ruhiy  munosabati 
tushuniladi. 
Turmushda  ko‘pgina  shunday  hodisalar  uchrab  turadiki,  shaxsning 
xarakatlari  rasman  ayrim  jinoyat  belgilariga  to‘g‘ri  keladi,  biroq  qonunda 
nazarda tutilgan bir qancha holatlarga ko‘ra bunday deb topilmaydi. Ma‘lumki 
faqat  ijtimoiy  havfli  va  huquqqa  xilof  qilish  jinoyat  deb  ataladi.  O‘zbekiston 
Respublikasi JK-ning 35-moddasiga binoan quyidagi xolatlar:  

 
ya‘ni kam ahamiyatli qilmishlar; 

 
zaruriy mudofaa; 

 
oxirga zarurat; 

 
ijtimoiy  xafli  qilmish  sodir  etgan  shaxsni  ushlash  chog‘ida  zarar 
yetkazish; 

 
buyruqni  yoki  boshqacha  tarzdagi  vazifani  bajarish;  kasb  yoki 
xo‘jalik  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  asosli  tavakkalchilik  jinoyatni  istisno 
qiluvchi holatlar deb topiladi. 
Kam ahamiyatli qilmish: qilingan qilmish jinoyat sifatida konunda tutilgan qilmishning 
alomatlari  mavjud  bo‘lsada,  o‘zining  kam  ahamiyatligi  tufayli  ijtimoiy  xavfli  bo‘lmagan 
harakat yoki harakatsizlik deb topilmaydi. 
Zaruriy  mudofaa.  Jinoyat  alohida  ko‘rsatilgan  qilmish  zaruriy  mudofa 
holatida  sodir  etilsa,  ya‘ni  mudofaalanuvchining  yoki  boshqa  kishining  shaxsi 
yoki huquqlari, jamiyat va davlat manfaatlari jamiyat uchun xavfli haraktlardan 
tajovuz qiluvchiga zarar keltirish yo‘li bilan himoya qilinsa, agar shu bilan birga 
zaruriy  mudofaa  chegarasidan  chetga  chiqilmagan  bo‘lsa,  jinoyat 
hisoblanmaydi,  bunda  mudofaaning  tajovuz  xarakteri  va  xavfliligi  darajasiga 
butunlay muvofiq kelmasligi tushuniladi. 
Zaruriy  mudofaa-bu  jinoiy  tajovuzga  faol  qarshi  turishdir.  Uni  har  bir  fuqaro  amalga 
oshira  oladi.  Bu  uning  haqqidir.  Bunda  u  o‘zida  jinoyatchidan  qochib  yoki  yordam  berishni 
so‘rab  boshqa  shaxslarga  yoinki  hokimiyat idoralariga  murojaat  qilish  imkoni bo‘lganida  ham 
haqlidir. Muayyan toifadagi shaxslar uchun zaruriy mudofaa huquqqina emas, balki majburiyat 
hamdir. 
Oxirgi  zaruriyat.  Jinoyat  qonunida  nazarda  tutilgan  harakatlar,  garchi 
jinoyat  belgilariga  ega  bo‘lsa-da,  oxirgi  zarurat  holatida  qilinsa,  ya‘ni  davlat 
manfaatlariga,  jamiyat  manfaatlariga,  shu  shaxsning  yoki  huquqlariga 
qo‘rqinchli bo‘lgan xavfiy qaytarish uchun qilingan bo‘lsa va shu xavfni o‘sha 

---

holatda  boshqa  choralar  bilan  qaytarish  mumkin  bo‘lmagan  bo‘lsa  hamda 
keltirilgan  zarar  oldi  olingan  zararga  qaraganda  kamroq  bo‘lsa,  jinoyat 
hisoblanmaydi.  Oxirgi  zaruratda  zarar  keltirish  xavfi  haqiqatan  paydo  bo‘lgan 
bo‘lishi yoki muqarrar boshlanishini, u shaxsning xayolida emas, balki amalda 
mavjud bo‘lishi kerak. SHaxsning xavfni bartaraf etishga qaratilgan harakatlari 
o‘z vaqtida bo‘lishi lozim.  
Jazo  jinoyat  sodir  etishda  aybli  deb  topilgan  shaxslarga  nisbatan  davlat 
nomidan  sud  hukmi  bilan  qo‘llaniladigan  va  mahkumni  qonunda  nazarda 
tutilgan  muayyan  huquq  va  erkinliklardan  mahrum  qilish  yoki  ularni 
cheklashdan iborat majburlov chorasidir. 
 O‘zbekiston  Respublikasi  JKning  43-moddasiga  binoan  quyidagi  asosiy 
jazolar tizimi mavjud: