Nazariy fizika kursi

k2 - ~ e { t u )   =
  0. 
(13.53)
сz
B u  ten g lam a  (13.51)  bilan  mos  tu sh ad i  va  m u h itd a  tarqaluvchi  ko‘nda- 
lang  to iq in la r  chastotasi 
u>  =   u>(k)
  ni  yagona  ta rz d a   aniqlaydi.  Shu 
v a q td a   ец  (13.46)  ga  asosan  nolga  teng  b o im a y d i.  Bu  holda  (13.50) 
tenglam aning  parallel  tashkil  etuvchiga  tegishli  qismi  bajarilishi  uchun 
£j|  =   0  b o iis h i  kerak.  Dem ak,  bunday  m u h itd a  chastotasi  (13.51)  dis­
persion  qonuniyat  bilan  aniqlanuvchi  faq at  ko‘ndalang  to iq in la r  tar- 
qalashi  m um kin.
13.5 
C h ere n k o v -V av ilo v   rm rla n ish i
Shaffof m u h itd a  ju d a   k a tta   tezlikda  h arak atlan ay o tg an   zary adlan ­
gan  zarrach a  m a iu m   sh a ro itla rd a   o‘ziga  xos  nur  chiqarishi  1937  yilda 
P.A .C herenkov  va  S.I.Vavilov  ta jrib a la rd a   kuzatilgan. 
Bu  hodisaga
274

---

I  I  Tarnm  va  I.M .F rank  to m onidan  nazariy  talq in   berilgan.  Hii  inn
lanisli  zaryadlangan  zarrachaning  h a ra k a ti  bilan  bog'liq  bo'lgan  t o i .....
/.luiiish  nurlanishidan  tam o m an   farq  qiladi.  T orm ozlanish  nurlanisln 
Im iakatdagi  elektronning  ato m lar  bilan  to 'q n ash ish i  n a tija sid a   yuz  lie 
nidi.  Cherenkov hodisasida h arak atd ag i zaryad m aydoni t a ’sirida niuhil 
inn  chiqaradi.  Bu ikki  nurlanish  orasidagi  farq ayniqsa og'ir zarrachalai 
in  Inin  yaqqol  seziladi.  C hunki,  torm ozlanish  n u rlanishining  intensivligi 
/.anacha  m assasining  kvadratiga  teckari  proporsional  bo'lganligi  og'ir 
/ai i achalar uchun ju d a  kichik b o 'lad i  (§ 8.9  qarang ).  Cherenkov nurlan- 
i;.l11  esa  zarrachaning  m assasiga  bog'liq  emas.
U m um an  olganda  m u h itd a  h arak atlan ay o tg an   zaryad  o'z  energiya- 
Min  yo'qotishining  bir necha m exanizm lari  bor.  B irinchidan,  zaryadlan- 
)•,.m  zarracha  ato m lar  bilan  to'q n ash ish   n a tija sid a   sekiulashadi.  B un da 
iiim iozlanish  nurlanishi  sodir  bo'ladi.  Bu  nurlanish  yuqorida  qayd  qil- 
I’.animizdek,  m assaning  kv ad ratig a  teskari  proporsional  b o 'lad i  va  og'ir 
/arrac h a la r  uchuun  ju d a   kichik.  M u h ittd a   h ara k a tla n a y o tg a n   zaryad 
m oddaning atom lari bilan t a ’sirlashish n a tija sid a  ularni q utblaydi.  Y a’ni 
zaryad  m uh itd a  q and aydir  m aydon  hosil  qiladi.  Bu  m aydon  o'z  nav- 
liatida  zarvadga  t a ’sir  qilib  uning  h arak atin i  sek inlashtiradi.  B un da 
zaryad  energiyasining  kam ayishi  h a ra k a tn i  sekinlashtiruvchi  kuchlar- 
ning  ishiga  teng  bo'ladi.  B unday  n urlanish  q u tb lan ish   nurlanishi  deyi­
ladi.  C hunki  sekinlashtiruvchi  kuchni  q u tb lan ish   m aydoni  hosil  qiladi. 
Yana  b ir  ko'rinishdagi  n urlanish  bor.  A gar  zaryadning  h a ra k a t  tezligi 
lo'lqinning faza tezligidan  k a tta  bo'lsa.  q u tb lan g an   soha  zaryad ketidan 
yctib  ulgurm aydi. 
Y a’ni,  uchub  b orayotgan  zaryad  o'z  o rtid a   q u t­
blangan  sohani  qoldirib  ketadi.  Bu  so hada  paydo  b o 'lg an  qo'shim cha 
energiya  k o 'ndalang  to 'lq in   k o 'rin ishid a  tarq alad i.  N urlanishninn  bu 
nianbayi  Cherenkov  nurlanishi  deb  a talad i.  Bu  nurlanish  zaryadning 
sekinlashishi  bilan  bog'liq  b o 'lm asd an   m u h itn in g   nurlanishi  ekanligini 
yana  bir  m a rta   t a ’kidlaymiz.
O ddiy  m ulohazalar  yord am ida  bu   nurlanish  m ohiyatini  aniqlasliga 
harak at  qilamiz.  Shaffof  m u h itd a   tarq alay o tg an   elektrom agnit  to'lqin- 
ning to 'lq in  vektori  va  ch asto tasi  orasidagi  bog'lanish