=
0.
с .1
\
|r—
r'\
J
с J
|r—
r'\
B u ifoda haqiqatan ham nolga teng. Chunki toklar egallagan hajm
chekli va uni o ia g a n sirtda, ya’ni integrallash sirtida toklar nolga teng.
E ndi (6.11) dan foydalanib, (6.7) ga asosan. statsionar toklarning
m agnit maydon kuchlanganligini aniqlaymiz:
H =
rot -
I
г Щ
-JV'
= -
f
(6.12)
с
J \r — r'\
с
J
RA
130
Ilii formula
B io va S a v a r
qonunini aniqlaydi. B u yerda (A 10.4)
lui muladan foydalandik.
Statsionar tok uchun (6.1) ga muvofiq, zaryadning saqlanish qonuni
( I '.’(i) quyidagi ko'rinishni oladi:
d iv j'(r ) = 0
(6.13)
yulo uzluksizlik tenglamsining integral ko'rinishi (4.18) ga muvofiq quyi-
1
1
a yoziladi:
j) j
(r,
t) dS
= 0.
(6.14)
Bin и Ian ko'rinib turibdiki, statsionar tokning yopiq sirt bo'yicha oqimi
litily.a teng.
Tenglama (6.13) ga kora, statsionar tok zichligi uyurm ali xarak-
I r i с ,
i i
ega, ya’ni tokni hosil qiluvchi zaryadlar yopiq naychalar bo'ylab
Ii
ii
i nka I ([iladi. B u naychalar zaryadlarning saqlanish qonuniga asosan
liii Kin bilan kesishmaydi. Demak, zaryadlarning harakati davriy yoki
It4i/.i davriy (davriyga ju d a yaqin) bo'ladi. Naychalarning ko'ndalang
le muni nolga intiltirsak, tokni - chiziqli toklardan tashkil topgan deb
<|nia ll mum kin. B u holda,
jd V ' = j
(
d-Sdl
) =
(jdS) dl =
(.
jd S
)
dl = d id I.
(6.15)
I Midi zaryadlar fazoning chekli sohasida kvazistatsionar (statsio-
imif.a yaqin) harakat da bo'lgan holni ko'rib chiqamiz. B u holda ko'rila-
уоЦ'.ап sohacla zaryadlar davriy yoki davriyga yaqin harakatda bo'lishi
iniimkiii. Davriy harakatda zaryadlar har davrdan so'ng avл?algi ho-
I,it id,m aniq qavtadi. Davriyga yacjin harakatda esa bunday holat ro'y
I» imaydi. A m m o zaryadlar yetarlicha katta vaqtdan keyin avvalgi ho-
I a 11 a i ;’,a yaciin holatlardan o'tishi m umkin. Bunga (jo'shimcha ravishda
/«ivadlar sekin harakat qilayotgan bo'lsin
(v
c) deb qaraymiz. Bu
In>lda Maksvell-Lorentz tenglamalarida fazoviy koordiuatalar bo'yicha
iilmgan hosilalarga nisbatan vaqt bo'yicha hoslalar kichik bo'ladi. Bu
diai t.lai bajarilishi Maksvell-Lorentz tenglam alarda qanday o'zgarish-
Inif.a olib kelishini aniqlash uchun hosilalarni baholaymiz. Vaqt bo'yi-
1
1
1
a liosilalar uchun quyidagilarni yozish m umkin:
c)E
E
d H
I I
dt
r^l
-
T ’
dt
-
T
131
Bu yerda
T
maydon o‘zgarishini aniqlovchi xarakterli vaqt. Harakat
davriy b o ig an d a
T
davrga teng b o ia d i.
E , H
lar zaryadlar harakat-
lanayotgan sohada maydon kuchlanganliklarining absolyut qiymatlar-
ining xarakterli o‘rtachasi. Yuqoridagi baholash kattaliklarning tartibi
uchun m a ’noga ega.
Endi fazoviy koordinatalar bo'yicha hosilalarning (rot
E
va rot
H )
tartibini baholaymiz. Real sistemalarda zaryadlar kvazistatsionar hara
katda b o ig an d a
E, H
yetarlicha silliq funksiya b o iib , fazoning bir nuq-
tasidan boshqasiga o‘tganda sekin o‘zgaradi. Sistemaning o ic h a m in i
L
bilan belgilasak, fazoviy hosilalar tartibini quyidagicha baholash m um
kin:
E
L ’
Bu yerda zaryadlarning taqsimoti va m aydonning o'zgarishi turli yo‘na-
lishlarda turlicha b o iish ini e’tiborga olmadik.
Kvazistatsionarlik sharti Maksvell-Lorentz tenglamalarida mos ko-
effitsientlari bilan vaqt bo'yicha hosilalar fazoviy hosilalardan kichik
b o iish in i talab qiladi, ya’ni
d E
OE
d E
dx
dy
dz
dEt
1
» -
dH{
dH i
1
3> -
dEA
dxk
с
dt
dxk
с
dt
|
yoki
H
1
E
L
c l
H
1
E
L
c l
(6.16)
B u yerda fazoviy koordinatalar va vaqt b o ‘yicha hosilalarning tartibi
bir xil b o ig a n taqdirda ham 1
/с
koeffitsient hisobiga (6.18) tengsiz-
liklar bajariladi. Bu tengsizliklarni bir-biriga ko'paytirib tezlik uchun
yuqorida qo'yilgan shartni hosil qilamiz:
^
L
Г »
с
с »
T
V.
(6.17)
B u yerda
v
~
L /T
sisteina zaryadlarining xarakterli tezligi m a ’nosiga
ega. Shunday qilib, zaryadlarning kvazistatsionar harakatida ularning
tezligi y orugiik tezligidan ju d a kichik b o iis h i kerak ekan. Zaryadlar
ning harakati kichik deganda, uni shu m a ’noda tushunish kerak.
Yuqoridagi shartlar bajarilganda maydon kvazistatsionar deyiladi.
Bunday maydonlar uchun Maksvell-Lorentz tenglamalari (6.3)-(6.6)
132
Iillnn bir hil bo'ladi. Shunday qilib, yuqorida statsionar maydonini
in Inin olingan natijalar kvazistatsionar m aydonlar uchun ham o'rinli
liu’liuli
Faqat bu holda maydon kattaliklarini ularning o'rtachalan
lilliin almashtirish kerak.
6.2 M ag nit m om enti
Kvazistatsionar harakatdagi zaryadlar sistemasining m agnit may-
■
|i и
11111
yetarlicha uzoq masofalarda aniqlaymiz. B uning uchun koor-
• liniil.il boshini toklar egallagan sohaga joylashtiram iz va elektrostatik
mavdon potensialini m ultipollar bo'yicha qatorga yoyganimizdagi kabi
yn'l tutam iz, ya’ni |r'| \
r\
deb, vektor potensial (6.11) ni
r '
ning
iliuii jalari bo'yicha qatorga yoyamiz:
A = A 0 + A 1 + .. .
(6.18)
IHi ycnla birinchi had (nolinchi yaqinlashish)
Ao =
-
f jd V '.
(6.19)
cr J
Mu integral (6.14) ga asosan nolga teng bo'ladi. Shu sababli (6.20) qator
lUlunelii bad bilan boshlanadi, ya’ni
A\ = —- J j ^ r 'g r a d - ^ j d V ' .
(6.20)
I lit ry,nil ostidagi ifodaning ko'rinishini o'zgartiramiz:
| j f ( r 'g r a d - ^ ) - r ' ( j grad
|
| j ( r ' grad
+ r ( j grad i ) |
Mu uichi qavsni uchta vektorning vektor ko'paytmasi ko'rinishida yozish
tuuiukin:
| j (
r '
grad
-
r '
( r ' g r a d ^ ) j =
[r'j]
grad -
r
133
Ikkinchi qavsni hisoblashda kvazistatsionar toklar alohida naychalardan
oqayotgan toklar to ‘plam idan tashkil topganligini va (6.15) ni inobatga
olamiz. B unda zaryadlar holatining o‘zgarishi
d r
va kontur elernenti
dl
ekvivalent bodadi. Bularga asosan ikkinchi qavsdan olingan integralni
quyidagicha yozish mumkin:
j ( r 1
grad ^ +
r ' ( j
grad
|
dV' =
J d l j
j d r '
grad
+
r '
|
d r 1
grad
| =
J d l j> d
( r
7
grad
) =
0
,
chunki to ‘liq diff'erensialdan berk kontur bo'yicha olingan integral doimo
nolga teng.
Shunday qilib, birinchi yaqinlashishda vektor potensialni quyidagi
ko‘rinishda yozish mumkin:
.
1
f rr
.......
1
A i =
—
2
cr
B u yerda
m
2
c
zaryadlar sistemasining
magnit momenti
deyiladi. Bu kattalik zaryad
lar sistemasining xossalari - toklar taqsimotiga va ularning geometrik
shakliga bogiiq.
Vektor potensial m a ’lum bo'lgandan keyin m agnit maydon kuch
langanligi oson topiladi. M agnit maydon kuchlanganligini topish uchun
vektor potensialdan rotor olish kerak. M agnit momenti berilgan zaryad
lar sistemasi uchun o‘zgarmas bodadi. Shu sababli (A .100) ga muvofiq
quyidagini yozish mumkin:
[mr]
r
r
H
— rot
A =
rot —
-r-
= m div
—7
— (m V ) —
7
.
|'0
Bu yerda (A .98) ga asosan birinchi hadni nolga tengligini ko‘rsatish
mum kin. Ikkinchi had uchun quyidagini hosil qilamiz:
r
1 , „ч
/ „ 1 \
m
3 r(m r)
(m V i ^ = ^ ( m V ) r + r f m V - 3 j = - j ---- -g—
.
-
J[[r'j}r]dV ' =
— [mr] .
(6.21)
Yc J lr'rtdV'
(6-
22)
134
Shunday qilib,
3r (r m ) - m r 2
3 n (n m ) -
111
i ? =
-
----- F----- = ■
-- ----- •
(6.23)
Hu yerda
n
kuzatish nuqtasiga o'tkazilgan radius-vektor yo'nalishidagi
birlik vektor.
D ipol yaqinlashishdagi elektr maydon kuchlanganligi if'odasi (5.26)
I>■
Ian (6.23) ni taqqoslab, ularning ko'rinishi bir xil ekanligini ko'ramiz,
larqi birida maydon dipol momenti bilan aniqlansa, ikkinchisida, mag-
nit, momenti bilan aniqlanadi.
A m m o, m agnit momenti dipol ino-
iiHMitidan farqli ravishda koordinata boshini ko'chirishga bog'liq emas.
Koordinata boshini
О
nuqtadan
O'
nuqtaga ko'chiramiz, ya’ni
i 1
f
a
almashtirishni bajaram iz. Yangi koordinata boshiga nisbatan
/I
magnit mom entini hisoblaymiz:
Yc J W
j
W' = Yc J^ r' ~
°)jW '
= m + ^TcJ
I
a^dV'
m
2c ,
Hu yerda ikkinchi had
[aj]dV" =
a,
/
jd V '
= 0.
Shunday qilib, m agnit momenti koordinata boshini qayerda tanlashga
bog'liq emasligini aniqladik.
6.3
Chiziqli tokning m agnit m om enti
Bio-Savar qonunini chiziqli toklarga tatbiq qilamiz. Chiziqli tokni
ko ndalang kesimi cheksiz kichik naychadan oqayotgan tok b ih n al-
mashtiramiz. Bu holda, (6.15) ni inobatga olib. (6.11) ning o'rniga chi-
ziqli tokning m agnit maydon vektor potensiali uchun quyidagi ifodani
hosil qilamiz:
A (r) =
- f ^ Щ
-dV = - [
—
.
(6.24)
с J
| r — r
’
I
с J
|
r
—
r
I
Shunga o'xshash m agnit maydon kuchlanganligi ifodasi (6.12) ni chiziqli
tok uchun yozamiz:
135
Bu yerda birinchi ifoda chiziqli tok, ikkinchi ifoda esa chiziqli tok ele-
menti hosil qilayotgan m agnit maydon kuchlanganligini aniqlaydi. O xir
gi ifodaga asosan,
Do'stlaringiz bilan baham: