Nazariy fizika kursi

Tashqi fotoelektrik effekt. 
Fotonlar g ‘oyasini bevosita tasdiqlanishi 
tashqi fotoelektrik effekt (fotoeffekt) hodisasini 
eksperimental 
o ‘rganish natijasida ro ‘yobga chiqdi. Fotoeffekt hodisasi shundan 
iboratki, y o ru g iik yoki ultrabinafsha nurlar bilan metall yuzasini 
nurlantirilganda undan elektronlar ajralib chiqadi. Tajribalarning 
k o ‘rsatishicha, fotoelektronlaming energiyasi y o ru g iik intensivligiga 
mutlaqo b o g iiq emas, balki y o ru g likn in g
со
chastotasi bilan b o ‘gliq 
ekanligi m a’lum b o ld i. Agarda (1.11) energiya saqlanish qonunini 
fotoeffekt hodisasi q o llanilsa, foton bilan elektronning ta ’sirlashuv 
jarayonida fotonning 
fico
energiyasi elektronga o ‘tadi, boshqacha
14

---

aytganda, ta ’sirlashuvga qadar y o ru g iik kvanti tarzida namoyon 
b o iay o tg a n energiya ta ’sirlashuvdan so ‘ng elektronning energiyasiga 
aylanadi. Metall sirtidan elektronni ajratib chiqarish uchun qandaydir 
ish sarflash kerak (bu ish metalldan elektronlarni chiqish ishi deyiladi va 
X  
bilan belgilanadi). U holda metalldagi elektronning energiyasi 
ga 
teng b o ia d i. Fotoeffekt hodisasida y o ru g iik kvanti t o i a yutiladi va 
(1.11) formulada 
ha>' =
0 b o ia d i.
Y o ru g iik kvanti yutilgandan keyin elektronning energiyasi 
m v
2
 / 
2
ga teng b o ia d i. Bunda 
m
- elektronning massasi, u - esa metall sirtidan 
chiqayotgan elektronning tezligi.
Fotonlarning k o ‘pchilik qismi metall tomonidan yutiladi va faqat 
ulam ing bir qismigina elektronlarni urib chiqaradi. w chastota qancha 
katta b o is a , metalldan uchib chiquvchi elektronlarning tezligi 
shunchalik katta b o ia d i. Ikkinchi tomondan elektronlarning tezligi 
v =
о 
b o is a , tashqi fotoeffekt b o im a y d i. B u hoi fotoeffektning chegarasi deb 
ataladi va bu chegara y o ru g iikn in g tebranishlar chastotasi bilan 
xarakterlanadi, y a ’ni 
fotoeffektning qizil chegarasini aniqlaydi. 
Y orug iiknin g bundan past chastotasida, berilgan modda uchun 
fotoeffekt hodisasi nam oyo‘n b o im a y d i. Demak, fotoeffekt hodisasi 
uchun (1.11) formula quyidagi ko‘rinishda b o ia d i:
(1.13) tenglama Eynshteyn tenglamasi deb yuritiladi va uni 
quyidagicha tushuntirish mumkin: 
hco
energiyaga ega b o ig a n foton 
metall sitri bilan to ‘qnashib, o ‘z energiyasini elektronga beradi. Ushbu 
energiyaning bir qismi elektronni metal sirtidan chiqarishga sarflansa 
(x
chiqish ishini bajarish uchun), qolgan qismi elektronning 
mv2/Z
kinetik energiyasiga aylanadi.
B u tenglama yorugiiknin g fotoeffekt hodisasi uchun energiya 
saqlanish qonunini bildiradi. Eynshteyn tenglamasi bilan tavsiflanuvchi 
fotoeffekt hodisasi kvant nazariyasini fundamental asoslarining 
to ‘g ‘riligini, y a ’ni y o ru g iik energiya qiymati diskret xarakterga ega 
ekanligini isbotlaydi, Shu bilan bir qatorda, (1.13) tenglam a absolut 
qora jism issiqlik nurlanishini o ‘rganishda Plank tomonidan kiritilgan 
n
doimiyni asoslab berdi va Plank g ‘oyasini isbotlovchi dastlabki 
tafsilotlami to ‘g ‘ri ekanligini tasdiqladi.
15

---