Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

Ximik  nurash.  Fizik  nurash  natijasida  jinslar  maydalanadi,  parchalanadi,  ba'zan  eziladi.  Tog’ 

jinsiga erkin kislorod ta'siri natijasida, ayniqsa jins orasiga suvning o’tib borishi  orqasida u  yerda 

hosil  bo’lgan  reaktsiya  natijasida  ximik  nurash  yuz  beradi.  Ximik  nurash  qattiq  jinslarning  yana 

xam ko’proq maydalanishiga yordam beradi. Ximiyaviy jarayonlar asosan oksidlanish, gidrotatsiya 

(metallarning suvlanishi), erish va gidroliz xillariga bo’linadi. 

Oksidlanish.  Nurash  bo’ladigan  zonada  erkin  kislorod  bo’lgan  vaqtda  qaytarilish  reaktsiyasi 

ketadi  va  sulfidlar  hosil  bo’ladi.  Erkin  kislorod  xavoda  va  suvda  bo’lganligidan  sulfidlar  beqaror 

bo’lib  qoladi  va  paralanib  asta-sekin  sulfatlarga,  karbonatlarga  va  oksidlarga  aylanadi.  Bu 

reaktsiyani quyidagi pirit minerali misolida ko’rish mumkin: 

2FeS2 Q 7O2 Q2H2O q 2FeSO4 Q 2H2O 

Bundan  hosil  bo’lgan  temir  sulfat  oksidi  yana  oksidlanishni  davom  ettiradi.  Temirning  suvli 

oksidi  yer  yuzasidagi  pirit  yoki  boshqa  temir  sulfidlari  bo’lgan  jinslarning  oksidlanishi  natijasida 

hosil bo’lib, u yer yuzasida temir qalpoq deb ataluvchi shaklda uchraydi 

Gidratatsiya  (metallning  suvlanishi).  Bu  jarayon  natijasida  minerallar  suv  ta'sirida  o’zgarib 

nuraydi. Bunga misol qilib tabiatda angidritni gipsga aylanish reaktsiyasini ko’ramiz. 

CaSO4 Q 2H2O Q CaSO4 · 2H2O 

                                                                        

gips 

Mineral  tarkibiga  kislorod  yoki  suv  molekulasi  o’rnashishi  bilan  uning  xajmi  kattalashadi  va 

atrofidagi jinslarni itarib darzlar hosil qiladi.