Navoiy kon metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti fizikadan tajriba ishlarini bajarish bo

Ishning bajarilishi:
1.O’lchov asboblarini xarakteristikasi bilan tanishish.
a) o’lchov asbobini 0-shkalasini tekshiring.
b) o’lchov asbobini xarakteristikasini 1-jadvalga yozing.
1-jadval

Asbobning nomi	O’lchash chegarasi	Aniqlik darajasi	Asosiy shk-ni	0-ni tuzatmasi
Shtangensirkul
Mikrometr
Uglometr

2. Hajmni o’lchash.
a) halqa shaklidagi plastinkani hajmini hisoblash

V= (1)

D- halqani tashqi diametri.
d-halqani ichki diametri.
h-plastinkaning qalinligi
D, d va h lar shtangensirkul yordamida 0,01 mm gacha aniqlikda 3-5 marta o’lchanadi.
2-jadval

N	D (mm)	D (mm)	d (mm)	d (mm)	h (mm)	h (mm)	V (mm^3)	V (mm^3)	(%)
1
2
3
o’

Natija 2-jadvalga yozib boriladi.
Tajribadan olingan qiymatlarni (1) formulaga qo’yib hajmni hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni (2) formula bilan hisoblaymiz:
(2)
b) Parallelopiped shaklidagi plastinkani hajmini hisoblash:
Vb∙d∙c (3)
(3) formuladagi: b – uzunligi, d –eni, c-balandligi.
b, d, c-larni shtangensirkul yordamida yoki mikrometr yordamida 0,01 mm aniqliqda o’lchanib, natijani 3-jadvalga yozamiz.


3-jadval

N	d (mm)	d (mm)	b (mm)	b (mm)	c (mm)	c (mm)	V (mm^3)	V (mm^3)	(%)
1
2
3
o’rt.q

Tajribani natijalaridan foydalanib hajmni hisoblaymiz.
Xatolikni qo’yidagicha hisoblaymiz:
(4)
Haqiqiy qiymat V_haq= shaklda ifodalanadi.
Tajribadan olingan qiymatlarni (3) formulaga qo’yib hajmni hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni (4) formula bilan hisoblaymiz.
Nazorat savollari1. Xatolikni qanday turlarini bilasiz? Ular qanday sabablarga ko’ra vujudga keladi?
2. Absolyut va nisbiy xatoliklar qanday aniqlanadi?
3. Absolyut va nisbiy xatolik deb nimaga aytiladi?
4. Haqiqiy va o’rtacha qiymat orasidagi munosabat qanday?
5. Ko’p argument va funksiyalarning absolyut xatoligi qanday hisoblanadi?
6 Qanday hollarda natijani grafik usulda tasvirlash mumkin?
7. Shtangensirkul yoki mikrometrda o’lchashni tushuntirib bering?
Tajriba ishi №1
Mavzu: Erkin tushish tezlanishini aniqlash
Ishning maqsadi:
Erkin tushayotgan jism harakat qonunini o’rganish va Cobra4 dasturi yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlashni o’rganish.
Kerakli asbob va jihozlar:

• 
  Cobra4 Wireless Manager;
  
• 
  Cobra4 Wireless-Link;
  
• 
  Cobra4 elektron schyotchik-sekundomer;
  
• 
  Sharcha;
  
• 
  Namoyish shtativi;
  
• 
  Ulovchi simlar;
  
• 
  Personal kompyuter.
  

2-rasm:Cobra4_elektron_schyotchik_sekundomeri_sxemasi_Nazariy_qism'>1-rasm: Tajriba qurilmasi 2-rasm:Cobra4 elektron schyotchik sekundomeri sxemasi
Nazariy qism
Jismlarning og’irlik kuchi ta’siridagi harakati erkin tushish deb ataladi. Jismlarning erkin tushishi to’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatga misol bo’ladi. Italiyalik olim Galileo Galiley erkin tushayotgan jismlar bir xil tezlanish bilan harakatlanishini topdi. Bu tezlanish erkin tushish tezlanish deb ataladi.
Erkin tushish tezlanishi pastga vertikal yo’nalgan va absolyut qiymati taxminan
9,8 m/s² ga teng ekanligi aniqlangan.



2-rasm
Cobra4 elektron schyotchik-sekundomeri sxemasi

Yer yuziga yaqin nuqtalardan tushayotgan jismlarga og’irlik kuchidan tashqari havoning qarshiligi ham ta’sir qiladi. Lekin ko’p hollarda havoning jismlar tezlanishiga ta’sirini e’tiborga olmasa ham bo’ladi.
Erkin tushish tekis tezlanuvchan harakat bo’lgani uchun bu harakatni xarakterlovchi formulalar quyidagi ko’rinishga ega:
(1)
(2)
Bu yerda jismning boshlang’ich va ixtiyoriy paytdagi tezligi; t harakat vaqti; g erkin tushish tezlanishi; tushish balandligi.
_{Harakat boshlang}’ich tezliksiz sodir bo’layotgan holda:
(3)
(4)
ni olamiz, (4) ga ko’ra erkin tushish tezlanishi: (5)
Tajribada ma’lum t vaqt ichidagi tushish balandligini o’lchash asosida (5) formula yordamida erkin tushish tezlanishi aniqlanadi.
Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Tajriba qurilmasi bilan tanishing.
   
2. 
   Mashina shkalasining o’ng tomoniga elektronmagnit ignasini pastga qaratib o’rnating.
   
3. 
   Qabul qiluvchi stolchani H=80sm belgi yoniga mahkamlang.
   
4. 
   Shkalaning quyi qismida joylashgan taqsimlagich kolodkaning 1 va 2 klemmalarini sekundomerga, 3 va 4 klemmalarini kalit orqali selenli to’g’rilagichga ulang. Bunda to’g’rilagich chiqishida 4-6V kuchlanish bo’lishi kerak.
   
5. 
   Kalitni ulang, elektromagnitning ignasi uchiga po’lat sharchani o’rnating.
   
6. 
   Schyotchik-sekundomer kalitini burab, uni ishchi holatga o’tkazing.
   
7. 
   Kalitni burab elektromagnitni zanjirini uzing. Bunda sharcha erkin tusha boshlaydi. Shu paytdan boshlab schyotchik-sekundomer vaqtni hisoblay boshlaydi.
   
8. 
   Sharcha qabul qiluvchi stolchaga tushgach, schyotchik-sekundomer zanjiri uziladi va u vaqtni hisoblashdan to’xtaydi. Sekundomerning t ko’rsatishi yozib olinadi.
   
9. 
   formuladan erkin tushish tezlanishini aniqlang.
   
10. 
    Qabul qiluvchi stolcha vaziyatini o’zgartirib, tajribani 3-4 marta takrorlang.
    
11. 
    Xatolikni baholang. Tajriba natijalarini quyidagi jadvalga yozing:
    

№	h (m)	t (s)	g (m/s2	Δg (m/s2)	%)
1
2
3
O’rt.q

Tajriba natijasini = ko’rinishda yozib qo’ying.
Nazorat savollari
1.Jismlarni erkin tushishi nima deb ataladi?
2.Erkin tushayotgan jismlar qanday tezlanish bilan harakat qiladi?
3.Erkin tushayotgan va yuqoriga tik otilgan jismlar uchun yo’l va tezlik formulalarini yozing.
4.Jismlarni Oyda tushishi nima bilan farq qiladi?
5.Erkin tushish tezlanishining qiymati nimalarga bog’liq?
Tajriba ishi №2
Mavzu: Oberbek mayatnigi yordamida qattiq jismning inersiya
momentini aniqlash
Ishning maqsadi:
Qattiq jismlar aylanma harakati dinamikasining asosiy qonunlarini tajribada tekshirish.
Kerakli asbob va materiallar:

• 
  Oberbek mayatnigi;
  
• 
  Uzunligi 2m keladigan masshtabli chizg’ich;
  
• 
  Yuklar to’plami;
  
• 
  Shtangensirkul;
  
• 
  Sekundomer.
  

Nazariy qism
Aylanma harakatdagi jismning asosiy qonuni quyidagicha ifodalanadi:
M=J·ε (1)
bunda J=m·r² (2)
bu yerda M –jismga ta’sir etuvchi kuchlarning aylanish o’qiga nisbatan olingan moment, J-jismning inersiya moment, ε-jismning burchak tezlanishi.
(1) ifodani quyidagicha yozish ham mumkin: (3)
B

u formulada zanjirning o’zaro bog’lanishini Oberbek mayatnigi yordamida tekshiramiz. Oberbek mayatnigi bir burchakka kirgizilgan to’rtta А, А₁, В, В₁ sterjendan iborat bo’lib, qo’shni sterjenlar bir-biriga perpendikulyardir.

Mayatnikning inersiya momenti, sterjenlar bo’yicha siljitiladigan yuklar bilan o’zgartiriladi. Umumiy o’qqa chig’iriq o’rnatilgan bo’lib, chig’iriqqa ip o’ralgan ipning ikkinchi uchi M yukka bog’langan.
Yuknig og’irligi chig’iriqdagi ipga ta’sir qilib, ipni tortadi, bunda maxovik tekis tezlanuvchan aylanma harakatga keladi. Maxovik sterjenlaridagi yukning dastlabki turish holatini belgilaymiz. Agar yukning tik shkala bo’yicha tushish balandligi h va tushish vaqti t bo’lsa, yukning harakat tezlanishi quyidagicha topiladi:

Maxovikning o’qqa o’rnatilgan chig’iriqning radiusini o’lchab, uning burchak tezlanishini va kuch momentini topish mumkin: (4)

P=m·(g-a) M=P·r=m·(g-a)·r (5)
Aylanuvchi sistema inersiyasi bo’yicha (4) va (5) formulalar yordamida ε va M ni topgandan keyin sistemaning inersiya momenti quyidagicha topiladi
Sistemaning inersiya momentini o’zgartirmasdan turib, tik tushuvchi yukning kattaligini o’zgartirish bilan sistemadagi kuch momentini o’zgartirish mumkin. So’ngra maxovik sterjenlaridagi 2 ta yoki 4 ta yuk o’rnatib, uning kuch momentlarini bir xilda saqlagan holda, yuklarni aylanish o’qigacha momentini oshirish yoki kamaytirish mumkin.