Navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv"

5.
 
Ishlab chiqarishda baxtsiz keltirilgan zararning iqtisodiy hisobini 
aniqlashga doir namunaviy misol. 
 
Misol tariqasida
, ta’mirlash sexida baxtsiz hodisalar keltirilgan zararning 
iqtisodiy hisobini ko‘rib chiqamiz. Misolni ishlash jarayonida amaliy mashg‘ulotlarni 
bajarish uchun berilgan 1-variantdan foydalanamiz, ya’ni: 
Misolning echilishida
, baxtsiz hodisa tufayli ishga yaroqsizligi uchun nafaqa 
miqdorini aniqlaymiz: 
100000
5
20000
Кi
N





Yya
(so‘m) 
Salomatligini tiklab olish uchun dori-darmon va tibbiyot muassasasiga 
sarflanadigan xarajat miqdori quyidagicha topiladi: 
a) qisman nogironlik uchun: 
1500000
75
,
0
8
)]
100000
250000
(
600000
[
]
Н)
(У
-
[
0
02
01










Т
КН
К
Т
У
М
(so‘m) 
b) butunlay nogiron bo‘lganda: 
3000000
75
,
0
8
)
100000
600000
(
)
(
0
01









Т
Н
К
Т
Н
У
М
(so‘m) 
bu erda, ishchining yoshini ko‘rsatuvchi koeffitsentni erkaklar uchun qabo‘l qilinib, 
8
40
60
12
t
60
12
W
0





Т
ko‘rinishda aniqlandi.
O‘lgan ishchining oilasiga to‘lanadigan nafaqa miqdorini aniqlaymiz: 
05
,
60950495
7200
75
,
0
)
5000
1
100
600000
(
12
)
1
(
12
01













к
Т
К
У
t
К
Н
m
У
Н
(so‘m) 
Tibbiyot muassasasi uchun sarflanadigan moddiy sarf xarajatlari: 
1500000
15
100000
Т





N
Х
Х
К
Т
(so‘m) 

---

99 
SHikastlangan asbob va uskunalar qiymatidan kelib chiqadigan xarajatlar 
quyidagi nisbat bilan aniqlanadi: 
6000000
8
,
0
7500000





darajasi
shikast
narxi
Uskuna
У
Х
(so‘m) 
SHunday qilib yil davomida tashkilotda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar tufayli 
yetkazilgan umumiy zarar quyidagi ifoda bilan topiladi: 
m)
(so'
05
,
73050495
6000000
1500000
05
,
60950495
3000000
1500000
100000














Х
Т
У
Н
КН
У
Х
Н
М
М
Н
З
Ma’naviy va ijtimoiy zararlar yig‘indisi, ish sifatining pasayishi va mahsulot 
ishlab chiqarish muddatining cho‘zilib ketishi sabablarini olingan natijalarini 2-
jadvalga yozamiz. 
6. Amaliy mashg‘ulotni bajarishga doir variantlar 
3-jadval
№ 
K
i
 
Y
ya 
01
У
02
У
W
t
Т
К
m
К
Н
К
t
(so‘m) 
(so‘m) 
(so‘m) 
(so‘m) 
1. 
20000 
5 
600000 
250000 
40 
0,75 
100 
5000 
7200 
2. 
20500 
6 
610000 
255000 
41 
0,8 
110 
5100 
7300 
3. 
21000 
7 
620000 
260000 
42 
0,85 
120 
5200 
7400 
4. 
21500 
8 
630000 
265000 
43 
0,9 
130 
5300 
7500 
5. 
22000 
9 
640000 
270000 
44 
0,95 
140 
5400 
7600 
6. 
22500 
10 
650000 
275000 
45 
0,5 
150 
5500 
7700 
7. 
23000 
11 
660000 
280000 
20 
0,55 
160 
5600 
7800 
8. 
23500 
12 
670000 
285000 
21 
0,6 
170 
5700 
7900 
9. 
24000 
13 
680000 
290000 
22 
0,65 
180 
5800 
8000 
10. 
24500 
14 
690000 
295000 
23 
0,7 
190 
5900 
8100 
11. 
25000 
15 
700000 
300000 
24 
0,75 
200 
6000 
8200 
12. 
25500 
5 
710000 
305000 
25 
0,8 
210 
6100 
8300 
13. 
26000 
6 
720000 
310000 
26 
0,85 
220 
6200 
8400 
14. 
26500 
7 
730000 
315000 
27 
0,9 
230 
6300 
8500 
15. 
27000 
8 
740000 
320000 
28 
0,7 
240 
6400 
8600 
16. 
27500 
9 
750000 
325000 
29 
0,75 
250 
6500 
8700 
17. 
28000 
10 
760000 
330000 
30 
0,8 
100 
6600 
8800 
18. 
28500 
11 
770000 
335000 
31 
0,85 
110 
6700 
8900 
19. 
29000 
12 
780000 
340000 
32 
0,9 
120 
6800 
9000 
20. 
29500 
13 
790000 
345000 
33 
0,6 
130 
6900 
9100 
21. 
30000 
14 
800000 
350000 
34 
0,65 
140 
7000 
9200 
22. 
30500 
15 
810000 
355000 
35 
0,7 
150 
7100 
9300 
23. 
31000 
5 
820000 
360000 
36 
0,75 
160 
7200 
9400 
24. 
31500 
6 
830000 
365000 
37 
0,8 
170 
7300 
9500 

---

100 
25. 
32000 
7 
840000 
370000 
38 
0,85 
180 
7400 
9600 
26. 
32500 
8 
850000 
375000 
39 
0,9 
190 
7500 
9700 
27. 
33000 
9 
860000 
380000 
40 
0,5 
200 
7600 
9800 
28. 
33500 
10 
870000 
385000 
41 
0,55 
210 
7700 
9900 
29. 
34000 
11 
880000 
390000 
42 
0,6 
220 
7800 
10000 
30. 
34500 
12 
890000 
395000 
43 
0,65 
230 
7900 
10100 
31. 
35000 
13 
900000 
400000 
44 
0,7 
240 
8000 
10200 
32. 
35500 
14 
910000 
405000 
45 
0,75 
250 
8100 
10300 
33. 
36000 
15 
920000 
410000 
46 
0,8 
100 
8200 
10400 
34. 
36500 
5 
930000 
415000 
47 
0,85 
110 
8300 
10500 
35. 
37000 
6 
940000 
420000 
48 
0,9 
120 
8400 
10600 
36 
37500 
7 
950000 
425000 
49 
0,8 
130 
8500 
10700 
37 
38000 
8 
960000 
430000 
50 
0,65 
140 
8600 
10800 
38 
38500 
9 
970000 
435000 
51 
0,7 
150 
8700 
10900 
39 
39000 
10 
980000 
440000 
52 
0,75 
160 
8800 
11000 
40 
39500 
11 
990000 
445000 
53 
0,5 
170 
8900 
11100 
3-jadvalning davomi.
 
№ 
К
Х
 
Т
N
 
Uskunaning 
narxi (so‘m) 
Uskunaning 
shikast 
darajasi 
Ishlab chiqarish 
korxonasining nomi 
(so‘m) 
1. 
100000 
15 
7500000 
0,8 
Ta’mirlash sexi 
2. 
100500 
16 
7510000 
0,85 
Temirchilik sexi 
3. 
101000 
17 
7520000 
0,9 
Mexanika sexi 
4. 
101500 
18 
7530000 
0,95 
Instrumental sexi 
5. 
102000 
19 
7540000 
0,5 
Tokarlik sexi 
6. 
102500 
20 
7550000 
0,55 
Gazogenerator sexi 
7. 
103000 
15 
7560000 
0,6 
Taxtaga ishlov berish sexi 
8. 
103500 
16 
7570000 
0,65 
Yigish sexi
9. 
104000 
17 
7580000 
0,7 
Ta’mirlash-mexanika sexi 
10. 
104500 
18 
7590000 
0,75 
Kuyuv sexi 
11. 
105000 
19 
7600000 
0,8 
Elektrotsex 
12. 
105500 
20 
7610000 
0,85 
Tikuv fabrikasi 
13. 
106000 
15 
7620000 
0,9 
Nasosxona 
14. 
106500 
16 
7630000 
0,95 
Zavod boshkarmasi 
15. 
107000 
17 
7640000 
0,5 
Tayyorlov sexi 
16. 
107500 
18 
7650000 
0,55 
Mashinalar korpusi sexi 
17. 
108000 
19 
7660000 
0,6 
Ip chikarish fabrikasi 
18. 
108500 
20 
7670000 
0,65 
Elektr yoy pechlari sexi 
19. 
109000 
15 
7680000 
0,7 
Termik sex 

---

101 
20. 
109500 
16 
7690000 
0,75 
Presslash sexi 
21. 
110000 
17 
7700000 
0,8 
Dvigatel sexi 
22. 
110500 
18 
7710000 
0,85 
Galvanika sexi 
23. 
111000 
19 
7720000 
0,9 
Payvandlash sexi 
24. 
111500 
20 
7730000 
0,95 
SHtapmlash sexi 
25. 
112000 
15 
7740000 
0,5 
Sinab kurish sexi 
26. 
112500 
16 
7750000 
0,55 
Sozlash sexi 
27. 
113000 
17 
7760000 
0,6 
Katta payvandlash sexi 
28. 
113500 
18 
7770000 
0,65 
Katta yigish sexi 
29. 
114000 
19 
7780000 
0,7 
Eksperimental sex 
30. 
114500 
20 
7790000 
0,75 
Issikxona 
31. 
115000 
15 
7800000 
0,8 
Taxta kuritish sexi 
32. 
115500 
16 
7810000 
0,85 
Motor sexi 
33. 
116000 
17 
7820000 
0,9 
Kichik sigish sexi 
34. 
116500 
18 
7830000 
0,95 
Urash sexi 
35. 
117000 
19 
7840000 
0,5 
Prokat sexi 
36 
117500 
20 
7850000 
0,6 
Taxta kuritish sexi 
37 
118000 
11 
7860000 
0,65 
Motor sexi 
38 
118500 
12 
7870000 
0,7 
Kichik sigish sexi 
39 
119000 
13 
7880000 
0,75 
Urash sexi 
40 
119500 
14 
7890000 
0,8 
Prokat sexi 
 
7. Sinov savollari 
1. 
Baxtsiz hodisalar tufayli yo‘z beradigan zararlarni hisobini tushuntiring.
 
2. 
O‘zbekiston Respublikasi sharoitida ayollar va erkaklarning nafaqa yoshi. 
3. 
Baxtsiz hodisalarning oqibatlari. 
 
 
 
 
 
4 - AMALIY MASHG‘ULOT 
Naryad va farmoyish berish. (4soat) 
Mashg‘ulotning maqsadi:
 
Naryadda ko‘rsatilgan barcha xavfsizlik choralarining 
bajarilishi va uni yetarliligiga, ijozat beruvchi va ishboshi tomonidan brigada 
a’zolariga berilgan yo‘riqnoma sifati, hamda to‘laligiga, shu bilan birga ish bajarish 
jarayonida ishni xavfsiz olib borish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilish. 

---

102 
1. Naryad va farmoyish berish, ular haqida umumiy tushuncha 
Naryad, bu farmoyish beruvchi shaxs tomonidan bajariladigan ishni xavfsiz 
bajarish shartini belgilaydi. U naryadda ko‘rsatilgan xavfsizlik choralarini to‘g‘riligi 
va yetarli darajadaligiga, brigada a’zolarining malakasi va soni bo‘yicha yetarligiga, 
ishni xavfsiz bajarish uchun javobgar shaxsni tayinlashga, shuningdek naryadda 
ko‘rsatilgan xizmatchilarni elektr xavfsizligi bo‘yicha guruhi, ular bajarishi kerak 
bo‘lgan ishga muvofiq ekanligiga javobgardir. 
Naryad ikki nusxada, telefon yoki radio orqali berilganda esa uch nusxada 
yoziladi. Telefon yoki radio orqali berilganda naryad beruvchi bir nusxada yozadi. 
Naryad matnini qabul qiluvchi shaxs esa, naryadni ikki nusxada telefon yoki 
radiogramma holida qabul qiladi va qaytarib tekshirgandan so‘ng, naryad beruvchi 
imzosi o‘rniga uning ismi-sharifi, hamda familiyasini yozib naryad matnini 
to‘g‘riligini o‘z imzosi bilan tasdiqlaydi. 
Ishlashga ijozat beruvchi vazifasini ham bajarishi tayinlangan hollarda naryad 
ishboshiga qanday usulda berilishidan qat’iy nazar, ikki nusxada to‘ldiriladi va 
naryadning bir nusxasi naryad beruvchida qoladi. 
Mahalliy sharoitga qarab (ya’ni dispetcherlik punkti joylashgan yerni hisobga 
olib), naryadning bir nusxasi ish joyini tayyorlashga ruxsat beruvchi va ishlashga 
ijozat beruvchi xodimda (dispetcherda) qolishi mumkin. Bitta ish rahbariga 
beriladigan naryadlar sonini naryad beruvchi belgilaydi. Ishlarni bajarilishini ketma-
ketligini va ishlashga ketma-ket ijozat berish uchun, ishlashga ijozat beruvchiga va 
ishboshiga (nazorat qiluvchiga) bir yo‘la bir nechta naryad va farmoyishlar berilishi 
mumkin. 
Naryadni ish boshlangan kundan boshlab 15 kalendar kunigacha bo‘lgan 
muddatga berish ruxsat etiladi. Naryadni 1 marta, uzaytirishga ruxsat berilgan kundan 
boshlab, 15 kalendar kun muddatigacha uzaytirish mumkin. Ish jarayonidagi 
tanaffuslarda naryad o‘z kuchini saqlab qoladi. 

---

103 
Naryad muddatini naryad beruvchi yoki ushbu elektr uskunada naryad berish 
huquqiga ega bo‘lgan xodimgina, uzaytirishi mumkin. Naryad muddatini o‘zaytirish 
to‘g‘risidagi ruxsatnoma telefon, radio yoki chopar orqali ishlashga ijozat beruvchiga, 
ish rahbariga yoki ishboshiga berilishi mumkin. Bunday hollarda ushbu xodim o‘z 
imzosi bilan naryad muddatini uzaytirgan xodimning ismi va familiyasini naryadga 
yozib qo‘yadi. 
Naryadlar, ish to‘liq tugatilganidan so‘ng, 30 kun davomida saqlanishi kerak, 
so‘ngra yo‘q qilib yuborilishi mumkin. 
Farmoyish bir marta bajariladigan ishga xos bo‘lib, uning ta’sir muddati 
bajaruvchilar ish kunining davomiyligi bilan belgilanadi. Farmoyish ishboshiga va 
ishlashga ijozat beruvchiga yoki ish joyini tayyorlashga ruxsat etuvchi, hamda 
ishlashga ijozat beruvchi xodimga beriladi. 
Mahalliy navbatchisi bo‘lmagan elektr uskunada ishlashga ijozat berishni 
hojati bo‘lmagan hollarda, farmoyish to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishboshiga berilishi mumkin. 
Farmoyish bilan olib borishga mo‘ljallangan ish, naryad beruvchi xodim 
ixtiyoriga qarab, naryad bilan bajarilishi mumkin.