|
O‘zbek tilidan nazorat darslari. Nazorat darslari o‘quvchilarning o‘rganilgan materiallarni o‘zlashtirganlik darajasini aniqlash, yo‘l qo‘yilgan imloviy, punktuatsion va nutqiy xatolarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
O‘zbek tili (ona tili) dan nazorat darslarini uch turga ajratish mumkin:
1. Til hodisalarining o‘zlashtirilganlik darajasi ustidan nazorat.
2. O‘quvchilarning imloviy va punktuatsion savodxonligi ustidan nazorat.
3. Nutqiy malakalarning egallanganlik darajasi ustidan nazorat.
Til hodisalarining o‘zlashtirilganlik darajasi ustidan nazorat berilgan tovush, so‘z, gap, matnni tahlil qilish, so‘zlarni muayyan xususiyatlariga qarab guruhlash, til hodisalarini qiyoslab, ularning o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash, umumlashtirish, qo‘yilgan savollarga to‘g‘ri javob qaytarish, topshiriqlarni to‘g‘ri bajarish orqali aniqlanadi. Chunonchi, otlarning yoki sifatlarning ma’no guruhlari o‘rganilgach, o‘qituvchi oxirgi mashg‘ulotni nazorat darsi sifatida rejalashtiradi.
O‘quvchilarning imloviy va punktuatsion savodxonligi ustidan nazorat, asosan ta’limiy diktantlar, shuningdek, bayon va insholar orqali amalga oshiriladi.
Ta’lim tizimida diktantlarning xizmati benihoya kattadir. Diktant yozish jarayonida yozuv orqali o‘quvchilarning aqliy faoliyati rivojlanadi. O‘quvchi o‘qituvchi aytib turgan jumlalarni yoki so‘zlarni yozadimi, yoki fikrini erkin yozadimi, baribir, u ongli ravishda og‘zaki nutqni yozma shaklga ko‘chiradi. Dastlab, so‘zlovchining nutqini tinglovchi mazmun jihatdan idrok qiladi. So‘zlovchining nutqini yozuvga ko‘chirish jarayoni boshlanganda o‘quvchi gapdagi so‘zlarni tovush tarkibi va ohangiga e’tibor beradi, tovush va harflarni o‘zaro qiyoslaydi, ohangni ma’lum tinish belgilari bilan ko‘rsatishga harakat qiladi.
O‘quvchi diktant yozishda doimo ichki nutqqa asoslanadi. Yozish jarayonida o‘quvchining nutq organlari so‘z uzvlarini bilinar-bilinmas talaffuz qilgan holda harflarga ko‘chiradi.
Ma’lum harflar tushirib qoldirilgan so‘zlarni to‘g‘ri yozish talab qilingan mashqlarda ham o‘quvchi so‘zni avval to‘lig‘icha ichida talaffuz qiladi va tushirib qoldirilgan tovushga muvofiq keladigan harfni topadi. Shuning uchun ham o‘quvchi tovush va harf munosabatini yaxshi bilishi kerak.
Tovush o‘ziga muvofiq keladigan harfiy ifodasiga ega bo‘lganda, o‘quvchi bunday tovushlarni harflarga aylantirishda qiyinchilik sezmaydi. Lekin ayrim hollarda, xususan, kuchsiz holatga kelganda, tovushlar o‘zlarini to‘liq talaffuziga ega bo‘lmaydi. Ana shunday paytlarda o‘quvchi orfogrammani yozishda qiynalib qoladi. Masalan, obot talaffuz qilinsa ham, obod yoziladi. Bunday holatlarning sababini o‘quvchiga tushuntirish kerak.
O‘quvchi diktant yozishda so‘zlarni tovushlarga ajratish va tovushni harflarga solishtirish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Eng muhimi, tovush va harflarni bir-biriga muvofiq keladigan va muvofiq kelmaydigan holatlar borligini ajratib oladi. Muvofiq kelmaydigan holatlarning sababini bilib oladi. O‘quvchilarning to‘g‘ri yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda xilma-xil diktant turlaridan foydalaniladi. Garchi diktantlarning barchasi ta’limiy xususiyatga ega bo‘lsa ham, lekin ma’lum bir mavzu o‘tilgandan so‘ng shu mavzuni o‘quvchi qanchalik o‘zlashtirganini sinamoq uchun alohida diktant turi o‘tkaziladi, bunday diktant ta’limiy diktant nomi bilan yuritiladi. Diktantlar dastlab ikki guruhga bo‘linadi: ta’limiy va nazorat diktantlar. Ta’limiy diktant o‘z navbatida ijodiy diktant, lug‘at diktant, saylanma diktant, ta’kidiy diktant kabi turlarga ajratiladi.
Ijodiy diktant
Ijodiy diktant o‘quvchilar nutqini o‘stirishda, orfografik ko‘nikmalarini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Maktabda eng keng qo‘llanilayotgan va ijobiy natija berayotgan ijodiy diktant turlari:
1. O‘quvchilarga o‘rgatilgan orfogrammalar tavsiya qilinadi va ularning shu orfogrammalar ishtirok etgan gap tuzish talab etiladi. O‘quvchilar tavsiya etilgan orfogrammalar yordamida tuzgan gaplarini o‘qib beradi. Orfogrammalar tagiga chizadi va orfogrammani nima uchun shunday yozilayotganligini aytib beradi. O‘qituvchi o‘quvchilar tuzgan gaplarning eng yaxshilarini ta’kidlab, boshqa o‘quvchilariga ham bu gaplarni yozishni tavsiya etadi.
2. Ma’lumki, gap tarkibidagi so‘zlarga bog‘lanib kelishi mumkin bo‘lgan so‘zlani qo‘shib gaplarni kengaytirish talab etiladi. Masalan, Polizlarda qovunlar pishib yotibdi gapida qovunlar so‘zining tagiga chizib, shu so‘zni belgisini bildiruvchi so‘zni qo‘shish talab etiladi.
O‘quvchilar shirin, shakar, katta-katta kabi so‘zlarni qo‘shib gap tuzilishini kengaytiradilar. Bu bilan o‘quvchilarning nutqi o‘stiriladi va orfografik ko‘nikmasi shakllantiriladi.
Ijodiy diktantda so‘zlar soni odatdagi me’yordan kamroq bo‘ladi, chunki o‘quvchilar o‘zlari ijod qilib, matnni to‘ldiradilar.
O‘qituvchi ijodiy diktantni baholashda o‘quvchining imloviy savodxonligi hamda ijodiy faoliyatini e’tiborga oladi. Diktantning bu turini tez-tez o‘tkazish o‘quvchilarda izlanish, ijod qilish, mantiqiy fikrlash kabi aqliy faoliyatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
Saylanma diktant
Saylanma diktantda o‘quvchi gapni to‘liq yozmaydi, balki gap tarkibidagi ayrim so‘z yoki so‘z birikmalarini yozadi. Bu esa qisqa vaqt ichida ma’lum qoida asosida yozilishi lozim bo‘lgan bir qancha so‘zlarning imlosini o‘rganishga yordam beradi.
Saylanma diktant o‘quvchilarda onglilik va mustaqillikni rivojlantiradi. Masalan, sifat so‘z turkumi o‘tib bo‘lingandan so‘ng o‘qituvchi mavzuga taalluqli gaplar berilgan mashqni to‘liq o‘qiydi, o‘quvchilar esa shu mashqdan faqat sifat turkumiga oid so‘zlarni daftarlariga yozadilar, ya’ni saylab oladilar.
Saylanma diktantni baholashda o‘qituvchi uning imlosiga, to‘g‘ri saylab olishiga (tanlab) ham ahamiyat beradi. Diktant tugagach, o‘quvchilar nechta so‘z yozganini tekshiradi.
Lug‘at diktanti
Lug‘at diktanti ko‘p vaqt olmasligi, ixchamligi bilan diktantning boshqa turlaridan farq qiladi. Shuning uchun har bir mavzuni o‘tgandan so‘ng yangi mavzuni mustahkamlash uchun bunday diktant turidan foydalaniladi. Deyarli har bir mavzuni (bo‘limni) o‘tib bo‘lgandan so‘ng lug‘at diktant olish mumkin. Lug‘at diktanti uchun darsning 7-10 minutini ajratish kifoya.
Lug‘at diktanti o‘quvchilarga so‘zlarning qanday yozilishini, so‘zning ma’nosini o‘rgatadi. Demak, o‘quvchilar nutqini o‘stirishda bunday diktant katta ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
