Navoiy davlat pedagogika instituti xorijiy tillar kafedrasi ingliz tili va adabiyoti yo’nalishi tilshunoslik fanidan

Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg‘ariy  (XI asr) Qoshg‘arda
tug‘ilgan, Samarqand, Buxoro, Nishopur va Marv shaharlarida o‘qigan, Bag‘dodda
arab adabiyoti, tilshunosligi, tarixi, tabiiy fanlar bo‘yicha o‘z malakasini oshirgan.
U turkiy tilshunoslikning ensiklopediyasi hisoblangan mashhur «Devonu lug‘atit
turk» («Turkiy so‘zlar devoni») asari orqali turkiy tillarning leksikologiyasiga asos
soldi, turkiy tillarning qiyosiy grammatikasini yaratdi.
“Devon”ning faqat bir nusxasi 1914 yilda Turkiyada topilgan. Bu kitob kotib
Muhammad bin-Abu Bakir Damashqiy tomonidan 1265-66 yillarda
M.Qoshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozgan nusxasidan ko‘chirilgan. Shu nusxa

asosida 1905-1917 yillarda Turkiyada “Devon”ning uch jildi nashr qilingan. 1928

yilda Karl Brokkelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan va Leypsigda chop
etilgan; Bosim Atalay tomonidan turk tiliga o‘girilib,1939 yilda Anqarada chop
etilgan; Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan va 1960-1963 yillarda
Toshkentda chop etilgan. «Devon»ning muqaddima qismida turkiy xalqlarning
etnografiyasi, lahjalari haqida ma’lumotlar berilgan, lug‘at qismida esa 9 mingga
yaqin turkiy so‘zlar arab tiliga tarjima qilingan, ushbu so‘zlarning fonetik,
semantik, grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlangan.
Koshg‘ariy o‘z lug‘atida tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari
haqida fikr yuritadi, tovushlarni harflardan qat’iy farqlaydi, arab yozuvidagi
harflarning turkiy tillarda mavjud tovushlarni ifodalash uchun yetarli emasligini
aytib, arab yozuviga yangi belgilar kiritadi. Arab yozuvidagi 18 harfdan 7tasi
ustiga maxsus qo‘shimcha belgi qo‘yish orqali 25 taga yetkazadi. Natijada turkiy
tillardagi 25ta tovush yozma ifoda shakliga ega bo‘lgan. Alloma undoshlarning
jarangli-jarangsiz, qattiq-yumshoq, sodda-murakkab bo‘lishi, undoshlarning
ketma-ket va takror kelishi, singarmoniya, tovush tushishi, almashinishi,
assimilyatsiya, metateza, reduksiya kabi fonetik hodisalarga ham to‘xtalib o‘tgan.
Koshg‘ariy o‘z lug‘atidagi barcha so‘zlarni leksikolog, semasiolog,
leksikograf sifatida chuqur o‘rganib, ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik, ma’nodoshlik,
zid ma’nolilik hodisalari, ma’no ko‘chishining 4 xil usullari, so‘z ma’nosining
kengayishi va torayishi hodisalari haqida fikr yuritadi, har bir hodisani misollar
yordamida izohlaydi. Aytish joizki, jahon miqyosida hech bir til vakili o‘z lug‘at
boyligini Mahmud Koshg‘ariychalik keng har tomonlama o‘rganib chiqmagan va
chuqur tahlil qilmagan edi. Uning bugungi kungacha topilmagan «Javohirun