Navoiy davlat pedagogika instituti

2.2.Kimyoviy korroziya.

Kimyoviy korroziyada metall sirti tarkibida kislorod bulgan gazli mihitlarda oksidlanadi. Tashqi muhitlar quruq-havo , quruq suv bug’lari va toza kislorod bulishi mumkin . Gazli muhitdan metall sirtiga adsorbsiyalangan kislorod malekulasi , adsorbsiya natijasida ajralgan issiqlik ta’sirida atomlarga ajraladi va elektronlarning qayta taqsimlanishi bilan atomlar ionlar holatiga utadi . Metall sirtidagi atom oksidlanadi – elektronini yo’qotadi, kislorod atomi tiklanadi – elektironlani qabul qiladi ; ya’ni quydagi jarayon sodir buladi

Me R Me 2+ +2e

O+2e R O₂

Me₂+O₂ R MeO

Ionlari kimyoviy uzaro ta’sirida sirtda kristall kimyoviy reaksiya maxsuloti hosil bulishi bilan oksidlanish jarayoni tugaydi . Uz-uzidan oksidlanish extimoli sodir buladigan kimyoviy reaksiya standart termodinamik potensiali ishorasi uzgarishi bilan aniqlanadi . DG< O da oksidlanish ehtimoli kuzatiladi . Oksidlanish tezligi sirtda xosil buluvchi oksidlar himoyalash xossalariga bog’liq. Zich oksid qatlamlar yaxshi himoyalash xususiyatiga ega . Oksid qatlamlarning hosil bo’lishi oksid va metal xajmlari nisbati – hajmiy koeffisient g= Vm ga bog’liq .

J=1,0…….2,5 da oksid qatlam zich va j<1 da oksid qatlam g’ovak buladi, j>2,5 da oksid qatlam metal sirtidan quporilib tushadi . Tabiiy. sharoitlarda (t=250C) metal sirtida xosil buladigan oksid qatlamlar yupqa bulsada (3….10nm) metal sirtini ximoyalash qobiliyatiga ega . ww. Qmii.uz/ e-lib

Metall oksidlari ionli turdagi bog’lanishli oraliq fazalar bulib oksid panjarasida metal yoki kislorod ionlari kup buladi . Qatlamdagi nuqsonlarning bulishi uning ximoyalash xossasini kamaytiradi . CuO vaCr ₂O₃ nuqsonlarsiz bulgani uchun juda yaxshi ximoyalash xossalariga egadir . Oksidlanish tezligi dh / dt quydagi tenglama bilan ifodalanadi . dh/dt=(dh/dt). e-DE /RT yoki K=A. e-DE /RT Bu tenglamada Arrennius tenglamasi deyiladi . Xaroratning uzgarishi va oksidlash sharoitlari oksid qatlam usishiga va oksidlarining tarkibiy uzgarishlarga olib keladi . Misni havoda t=200…..4000da oksidlanganda CuO, t>4000Cda esa nuqsonli kristall panjaralarga ega bulgan Cu ₂O xosil buladi .Temir oddiy atmosfera mihitida Fe ₂O₃ (gematit ) bilan qoplangan buladi . Xarorat t<5700C da Fe ₃0₄ (magnetit ), t>5700C daFe ₂0₃ Fe ₃0₄ va FeO (vyustit ) murakkab tarkibdagi oksidli qatlam xosil buladi . Metallarning yuqori xariratdalarda gazli muhitlarda korroziyaga qarshilik kursatish qobiliyati ‘ issiqlikbardoshlik deyiladi . Metall issiqlikbardoshligi tashqi va ichki omillarga bog’liq buladi . Metall kimyoviy tarkibi, strukturasi va sirtiga ishlov berish tozaligi ichki omillar bulsa, tashqi omillar xarorat, gazli mihit tarkibi, muhitning xarakat tezligi , oksidlovchi muhitning parumal bosimi kabilardir . Gazli mihitlarda korroziyadan saqlanish uchun quydagi asosiy ximoya usullari mavjud;ishlatilishi sharoitiga qarab yuqori issiqbardosh pulat va qotishmalar qullanishi-termodifuzion, plazma va electron- nur usullarida olinadigan ximoya qatlamlari

- ishchi mihitiga ingibitorlar kiritish

-konstruktiv usullari- detal sirt xaroratini pasaytirish, muhim xarakat tezligini kamaytirish ;

- texnologik usullarda termik va kimyoviy-termik ishlov berish;

- mikroklimat va ximoyalovchi atmosfera xosil qilish;

2.3.Gazli- vodorod korroziyasi .

Oddiy shroitlarda (normal bosim va xaroratda ) vodorod temir va uning qotishmalari korrozion bardoshligiga ta’sir kursatmaydi . Yuqori xaroratda bosimda pulat sirtida vodorod diffuziyasi natijasida vodorod korroziyasi sodir buladi . Vodorod pulat sirti bilan ta’sirlanish natijasida undagi uglerod bilan birikadi . 2 H₂ +Fe ₂C R 3Fe + CH₄

Metan CH₄ ning , hamda bodorod diffuziyasi natijasida gidtid va qattiq eritmalarning hosil bulishi pulat xossalarini keskin kamaytiradi . korrrozion jarayon oshishi bilan birgalikda mustaxkamlik va plastic xossalar pasayadi . Ayniqsa bu xodisa t>2500C, P >5MPa sezilarli buladi . Vodorod korroziyasining tezligi bosim va xarakatga bog’liq bulganligi pulatlarning vodorodli mihitlarga qullash maqsadida uglerodsizlanish chuqurligi urganiladi. Chuzuvchi kuchlanishlar ham vodorod korroziyasi tezligini oshiradi . Pulatlarni kuchli karbid qiluvchi elementlar; 9Cr, v, Ti, Mo, Nb) bilan legirlash uglerodsizlanishga tusqinlik qiladi va vodorod korroziyasiga qarshi bardoshlilikni oshiradi Vodorodli mihitlarda pulat 20,30XMa lar t<3000C da, yuqori xromli pulatlar esa t=3000…..6000 C oraliqlarda qullaniladi. Misning mustahkamligiga ham vodorod sezilarli darajada ta’sir kursatadi. Misni havoda qizdirganda uning sirtida Cu ₂O xosil buladi . Xarorat 400 C dan oshganda vodorod qotishma ichiga kiradi vaCu₂O bilan ta’sirlashadi.

H₂+Cu₂O R 2Cu +H ₂O

Suv bug’ning xosil bulishi natilasida donalar chegarasi buyicha korroziya belgilanadi, korrozion darzlar paydo buladi. Xuddi shunday xodisa Ag ni t>5000 C da va vodorodda qizdiriladi .
2.4.Oltingugurt birikmalari mihitida korroziya .

Gaz va neft maxsulotlarini qayta ishlash korxonalaridagi jihozlar detallari har xil pulatlardan tayyorlanganligi uchun oltingugurt muhitdagi korroziya kup uchraydi . Korrozion faol bulgan H2S , CO₂ elementar S va boshqa tarkibida S moddalar ta’sirida t>3000 C da pulat juda tez korroziyaga uchraydi. Oltingugurt ta’siridagi korroziyaning oldini olish uchun javobgar detallar yuqori xromli pulatlardan(25…30%Cr) tayyorlanadi . Ularning yanada koprroziyaga bardoshliligi Si vaAl bilan legirlash (3..5%) orqali erishilish mumkin. Oltingugurtli birikmalar Cu bilan ta’sirlashib sulfit va oksid birikmalar xosil buladi .

4Cu+O₂+2H ₂S R 2Cu ₂S +2H ₂O

6Cu+SO₂ R Cu ₂S +2Cu ₂O

Bir tekisda xosil bulgan Cu₂S parda korroziyani ozroq sekinlashtiradi .

www. Qmii.uz/e-lib

Mis va uning qotishmalarini oltingugurtli muhitlarda yuqori xaroratlarda qullash tavsiya etilmaydi . Oltingugurtning Ni bilan uzaro ta’sirida erish xarorati 625⁰ C bulgan yengil eruvchi evtektikasi Ni-Ni2 S2xosil bulishi kristalitlararo yemirilishiga olib keladi . Bundan tashqari SO₂ ni nikelni oksidlash mumkin .

2 Ni+SO₂= NiS +2NiO

Muhitda SO4 ning bulishi tekis bir maromdagi korroziyani donador korroziyaga aylanishga sabab buladi .
2.5.Korroziyaga qarshi texnologik tadbirlar

Termik va kimyoviy-termik ishlov berish pulatlarning korroziyabardoshliligini termik ishlov berish usuli bilan oshirish uning tarkibidagi metal bir turdagi murakkab karbidlarni alfa(qattiq eritma) va bitta(intirmetal birikmalar)ning bulmasligiga erishish bilan bog’liqdir Pulatlar sirtki qatlamini termik va kimyoviy tasirlar bilanbirgalikda olib boorish kimyoviy-termik ishlov berish deyiladi.Kimyoviy-termik ishlov berishda C,N,AL,Cr,Si kabi elementlar bilan pulat sirti boyitilib,sirt qatlam xossalari,tarkibi va strukturalari uzgartiriladi. Korroziyabardoshliligini oshirishning quydagi kimyoviy-termik usullari mavjud:

Gazli yoki syyuq muxitda azotlash:

Xromlash:

Alymini bilan boyitish:

Rux bilan boyitish:

Azotlash.Pulatlarni 500…6500C da ammiakli muxitida qizdirib,malum vaqtda ushlab turishda azot bilan sirtining difuzion boyishi azotlash deladi.

Azotlangan detal sirtida azotli qatlam xosil bulib uning qattiqligi oshadi,emirilishiga chidamliligi va atmosfera sharoitida,suv va bug’ hamda boshqa muxitlarda karroziyaga qarshiligi oshadi.

Xromlash.pulat buyum sirtlarini xrom bilandiffuzion boitish.Xromlangan pulat buyumlarga gazli muxitda korroziyaga qarshi juda(8000 C gacha),suvda,dengizda va kislotalaridan yuqori korroziyabardoshlilika ega.Pulat sirtlarini alymini bilan boyitish natijasida yuqori issiqbordoshlilikda(850-9000Cda)ega bulinadi,shuning uchun yuqori xaroratda ishlaydigan detallar bu usulda ishlov beriladi Pulatlarning atmosferada,benzinda,yog’larda va tarkibida H₂S bulgan quruq gazlarda (300…5000Cda) korroziyabardoshliligini oshirish uchun rux bilan boyitish jarayoni qullaniladi.
2.6.Galvaninik va kimyoviy qoplamlar.

Galvanik usulda olinadigan qoplamalar asosan metallarni korroziyadan himoya qilish uchun qo’llaniladi.Galvanik qoplamalar himoyalash ta’siriga ko’ra anodli yoki katodli qoplamalar bo’lishi mumkin. Katodli galvanik qoplamalar asosiy qoplanadigan metllga nisbatan musbat potensialga, anodli esa manfiy potensialga ega bo’ladi.Masalan; Fe ga nisbatan Cu,Ni,Ag qoplamalar katodli, Zn,Cd, qoplamalari esa anodli hisoblanadi.

Katodli qoplamalar shikastlanganda anodda asosiy metal korroziyasi boshlanadi,anodli qoplamalar o’zi yemirilib asosiy metallni korroziyadan saqlaydi.

Galvanik qoplamalar xromlangan, nikellangan, ruxlangan, kadmiylangan, mislangan, oksidlangan va kombinasiyalashgan usullarda olingan qoplamalarga bo’linadi.

Xromli qoplamalar yuqori kattalikga, korroziyabardoshlik, yemirilishga qarshi xususiyatlarga ega. Xromli qoplamalardan sutsimon usulda olingan korrozion-mexanik shikastlanishlarning oldini olish uchun qo’llaniladi.

Kadmiyli qoplamalar himoya-dekorativ xususiyatlarga ega, Cr li va Zn li qoplamalar birgalikda kombinasiyalashgan usullarda qo’llaniladi.

Oksidli qoplamalar alyuminidan tayyorlangan buyumlarni korroziyadan saqlash uchun ishlatiladi.Shuningdek ketma-ket yoki bir vaqtning o’zida har xil metallar bilan singdirib olingan galvanik qoplamalar ham yuqori darajadagi korroziyadan saqlash xususiyatlarga ega.

Kimyoviy qoplamalar galvanic qoplamalardan farq qilib , tashqi kublanish qo’llanilmasdan , suyuq ishqoriy va kislotali muhitlarda detallarni bitirish yuli bilan olinadi. Kimyoviy qoplamalarning nikelli, oksidli va fosfotli turlari mavjud. Kimyoviy nikelli yoki nikel-fosforli qoplamlar har xil murakkab shakildagi detallarning korroziya bardoshliligini oshirish uchun ishlatiladi .Ayniqsa alyuminiy qotishmalarining elektrokimyoviy korroziyada korroziya bardoshliligi bu usulda yanada oshadi . Kimyoviy oksidli qoplamalarni olish ishqorli va kislotali muhitlarda olib boriladi.Bir vaqtning o’zida elektroizolyasiya va korroziyaga chidamlik zarur bo’gan detallar sirtini qoplash uchun qo’llaniladi .

Po’lat, chuyan , alyuminiy qotishmalari , rux va magniylardan tayyorlanadigan detallarini atmosfera, benzin va kerosin muhitlarda korroziadan saqlash uchun ularning srtlari fosfotli qoplamlar bilan qoplanadi. Kimyoviy qoplamlarning ustidan lakbo’yoq qpolamalarning qo’llanilishi sirtning korroziyasiga chidamliligini yanada oshiradi.

Galvanik va kimyoviy qoplamalarni olish usullari, har xil tuzlar , ishqorlar va kislotalar ishlatilganligi uchun , galvanic jihozlarning ,o’zining korroziyaga uchrashiga sabab bo’ladi va bu usulda ishlov berishda zaruriy mehnat muxofazalari va ekologik e’tiborini talab qiladi. Hozirgi paytda galvanik usulda olingan qoplamalarga nisbatan ustun bo’lgan diffusion qoplamalar olish usullari ishlab chiqilmoqda .

2.7.Metallzasion va lak bo’yoqli qoplamlar.

Metallizasion qoplamalar gazotermik va elektr metallizasiya usullarida , metall sirtiga erigan metallarni purkash yo’li bilan olinadi . Gazotermik purkashda issiqlik energiyasi manbai sifatida asitelin, propan va b . Gazlarning kislorod bilan aralashmasi yonishi natijasida hosil bo’lgan gaz alangasi xizmat qiladi . Eletr metallizasiyada esa elektr energiya manbai elektr toki hisoblanadi. Metallizasion qoplamalar sifatida rux va alyuminiylardan foydalaniladi.Bu metallar po’latga nisbatan anodli bo’lganligi uchun po’latlarni elektrokimyoviy korroziyadan himoya qilishda yaxshi natijalar beradi.

Metallizasion ruxli qoplamalar neft maxsulotlariga, havoda, suv va suv bug’lariga nisbatan bardoshli bo’lganligi uchun neft maxsulotlarini saqlash va toshishda qo’llaniladigan po’lat buyumlarni korroziyadan himoya qilish uchun qo’llaniladi.Oltingugurt,xlor va uglirod kislotalari bilan ifloslangan atmosferalarda bu qoplamani korroziyabardoshliligi kamayadi.

Metallizasion alyuminiyli qoplamalar oddiy atmosfera sharoitida, hamda tarkibida har xil korrozion faol qo’shimchalar bo’lgan muhitlarda yaxshi korroziyabardoshlilikka ega. Shuning uchun bu turdagi qoplamalar po’latlardan tayyorlangan qurilish konstruksialarini, quvurlar va texnik suyuqliklar solinadigan idishlarni (rezervuar)ni narmal va yuqori haroratli sharoitlarda korroziadan himoya qilish uchun qo’llaniladi .

Metalizasion qoplamalarning korroziasi chidamliligi ularning ustidan lak bo’yoqli qoplamalar surtish natijasida yanada oshiriladi.Lakbo’yoq qoplamalar material sirtlarini korroziya va har xil kimyoviy ta’sirlardan himoya qilish uchun qo’llaniladi.Lkbo’yoq qoplamlari qo’yidagi kompleks quyidagi xossalarga ega bo’lishi zarur; qatlam yaxshiligini ta’minlash ; metal sirti bilan yaxshi birikishi; yetarlicha mexanik mustahkamlikka ega bo’lishi; harorat va quyosh radiasiyasi ta’siriga chidamli bo’lishi; yog’, benzin, kislota,ishqor va boshqa agressiv muhitlarga bardoshli bo’lish. Foydalanish sharoitiga ko’ra lakbo’yoqli qoplamlar; otmosfera bardosh; binolar ichida chidamli; kislota, ishqor, agressif bo’g’lar va gazlar ta’siriga chidamli; suvda chidamli yog’da va benzinda chidamli; termik bardoshli va termoizolyasion turlarga bo’linadi. Lakbo’yoqli qoplamalarni tayyorlashda qatlam hosil qiluvchi sifatida tez quriydigan yog’lar, lak eritmalari yoki sintetik smolalar ishlatiladi. Rang berish uchun qatlam hosil qiluvchilar tarkibiga mayday metal oksidlari, minerallar va boshqa kimyoviy birikmalar, pigmentlar (bo’yovchi moddalar) kukunlar ko’inishida kiritiladi. Lakbo’yoq minerallari asosiy (laklar, bo’yoq yoki emallar, gruntlar va shpatlyovka) va yordamchi (har xil erituvchilar) turlarga bo’linadi. Lak qattiq qatlam hosil qiluvchining eruvchi (rastvoritel)dagi eritmasi. Emal yoki emal bo’yoq-lakning qattiq bo’yovchi modda (pigment) bilan aralashmasi.

Gruntlar (gruntovka)-pigmentlar va to’ldiruvchilarning(nepolnitel) laklardagi yoki olifdagi eritmasi .SHpatlevka-laklar (oksidlar ) ,pigmentlar va to’ldiruvchilardan tayyorlangan pastasimon material. Ba’zi hollarda lakbo’yoq sirtidan oldin korroziyabardoshlikni oshirish uchun mastika surtiladi. Mastiklar neft butunlari va maydalangan mineral yoki organik to’ldiruvchilarning aralashmasi . Lakbo’yoq surtishdan avval sirt yaxshilab mexanik yoki kimyoviy usullarda chutkada tozalanadi, puliverizatorlarda, botirish , sachratish yo’li bilan sirtlarga surtiladi. Lakbo’yoqlarni tanlashda buyalayotgan detal materiali xossalari va foydalanish sharoitlari hisobga olinadi . Detal va konstruksiyalari atmosfera sharoitida korroziyadan himoya qilish uchun perxlorvinil emalli (XB-124, XB-113),pentaftali emalli ( PF-115), melaminoalkid emalli (ML-12, ML-111) qoplamalar qo’llaniladi . Binolar ichida ishlaydigan mexanizmlar metallari karbalid emalli (MCH-13, MCH-1390, melamin emalli (ML165, ML-165M) lakbo’yoqlar ishlatiladi . Agressiv muhitlarda shikaslangan buyumlarni himoya qilish lak qoplamlari (XCL-3, XC-76 , KF-252) va EP-225, PXV turlardagi emallar ishlatiladi. Benzin, kerosin va mineral moylar ta’sirida bo’ladigan metallar idishlar sirti VL-515, VL-725, FL724-1, PF115 emallaridan biri bilan qoplanadi . Yuqori haroratlarda ishlaydigan metall buyumlar sirti korroziyaga qarshi PF-28, GF-820 va 6 emallar bilan qoplanadi. Agressiv muhitlarda kislotali va ishqorli va yuqori haroratlarda (900…….10000C ) ishlaydigan metallarni gazli korroziyadan himoya qilish va maishiy sharoitda ishlatilagan (5000C gacha haroratda ) metal buyumlarni turli korroziyadan himoya qilish uchun emalli qoplamlar ishlatiladi . Emalli tarkibi kremnezim (30…70%) kaliy yoki natriy oksidli (30%gacha) va angidridi (20%gacha) iborat bo’lib, ularning turli sharoitlarda ishlatilishiga qarab, metall oksidlari qo’shimchalari (pigmentlar) kiritiladi . Emalli va lakbo’yoq qoplamlari olish texnologik jarayonlari bir xil bo’lib , emallash maishiy xizmat bromlari (idishlar), kislotali va ishqoriy muhitda ishlaydigan trubalar ichlari( 20gacha ) va armaturalar turlin ko’rinishdagi korroziyadan himoya qilish uchun qo’llaniladi.

2.8. Plastmassa va izolyatsion qoplamalar.

Detallarning sirtini korroziyadan himoya qilish, sirt yemirilishini kamaytirish va qoplamaning zaruriy mexanik mustahkamligini talab qilinganda yupqa qatlamli plastmassa qoplamalar qo’llaniladi. Plastmassalar bilan qora va rangli metallar, beton, keramika , yog’och, mva materiallar sirtini qoplash mumkin. Buyumlar sirtiga plastmassa materiallardan gazalanga, uyurma, tebranma-uyurma, bitirish va plakirlash usullaridan qoplamalar olinadi . Plastmassa materiallar sifatida asosan kukunsimon termoplastlar, epoksid, polietilen va polixlarvinilin pastalar ishlatiladi. Plastmassa qoplamalarning turli buyumning ish sharoitiga bog’liq ravishda tanlanadi. Plastmassa qoplamalar ishqoriy va kislotali muhitlarda korroziyaga chidamli bo’lib , buyumning ish sharoitidagi harorati va yuklanish turiga qarab qoplanadigan plastmassa materiallari tanlanadi . Statik yuklangan va -20.. + 800C ishlarda ishlaydigan po’lat idishlar, quvurlar, armaturalar epoksid va polietilen qoplamalar bilan, t<2500 C muhit uchun kremniy organik qoplamalar qo’llaniladi . Xuddi shunday haroratlarda va dinamik tebranma yuklangan yuqorida keltirilgan buyumlar polietilen, polixlorvinilin pasta va nairit qoplamalar bilan qoplanadi . Metall sirtini “plakirlash “ da polivinilin xlorid, polietilen polivinilbutiral va boshqa plastmassalat ishlatiladi . Neft buyumlari asosidagi izolatsion qoplamalar asosida yer osti metall konstruksiyalarini elektrokimyoviy himoya qilish uchun ishlatiladi . Bu turdagi izolyasiya mastikalari buyumli yoki yelimli gruntovkadan keyin ishlatilsa yuqori adgezion mustahkamlikni ta’minlaydi . Buyum –rezina mastikalari (MBR-65, MBR-75, MBR-90, MBP—160 )ning asosini BN-N-IV va BN –N-V neft buyumlari tashkil qiladi . To’ldiruvchi sifatida avtomabilning eski shinalaridan maydalab tayyorlangan uvoqlar va plastifikatorlar qo’shiladi . Buyumli qoplamalar yaxlitligini ta’minlash maqsadida diametri 1020 mm dan kichik bo’lgan quvurlar sirtini qoplash tavsiya etiladi. Izolyasion qoplamalar nam va suvlarni utkazmaydigan, metallga yaxshi ilashuvchan, yuqorikimyoviy bardoshli, yuqori elektr qarshiliklarga va boshqa zaruriy xossalarga bulishlari kerak . Izolyasion polimer qoplamalar sifatida bir tomoniga yelim surtilgan izolyasion parda (lenta)lar ishlatiladi . Po’lat quvurlar issiqda ishlashida polivinilxlorid yopishuvchan parda ( PIL), sovuq muhitlarda ishlaganda esa PML turi qo’llaniladi. Bu pardalar qalinligi 0,3mm bo’lib , yelimli va buyumli- yelmli gruntovillardan keyin o’raladi . Polimerlar turi juda rang barangdir. SHuninig uchun izolyasion qoplamalar uchun har xil qalinlikdagi, turli-tuman

tarkibdagi, zaruriy xossalarga ega bo’lgan izolyasion polimer qoplamalar olinishi va qo’llanilishiga imkon beradi.
2.9.Korroziyaga qarshi himoyadagi muommolar

Hozirgi paytda korroziyaga qarshi himoya metallga, muhitga va har ikkalasiga birgalikda ta’sirlar orqali amalga oshiriladi. Respublikamizda neft va gaz konlarini qazish va ulardan foydalanish uchun mo’ljallangan jihozlar va qurilmalar yillar o’tish bilan korroziya natijasida eskirib bormoqda. Ularni almashtirish va boshqa turdagi himoya vositalarining qo’llanilishi ko’plab iqtisodiy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun respublikamizda mavjud imkoniyatlardan foydalanilgan holda , asosan korroziyaga qarshi himoya vositalarini ishlab chiqishi, sinash va qullash zaruriyati tug’ilmoqda. Bu borada tezkorlikda amalga oshiriladigan tadbirlar quydagilar hisoblanadi.

- zaruriy tadbirlarga javob beruvchi aniq xossali lakbo’yoq materiallari, mastikalar, ingbitorlar ishlab chiqish;

- jihozlar va ularning detallarini germitizasiyalash, kiritish;

- muhitni kislorodsizlantirish ; inert muhitlar hosil qilish;

- zaruriy baterisidlar, fungisidlar kabilar ishlab chiqish va boshqalar.

Shuningdek, jihoz va uskunalarni ishlash texnologik rejimlarini neftgaz maxsuloti tarkibi ta’siriga bog’liq ravishda o’rganilib, ularning ishlash davriyligi va davomiyligini ishlab chiqish orqali ham korroziya tezligini kamaytirish imkonlari mavjud
2.10.Korroziyaga chidamli rangli metallar

Mis yuqori elektr va issiqlik o’tkazuvchanligi, yaxshi korroziyabardoshligi kabi xossalarga ega.Misning normal elektrod potensiali; CuCu+ jarayon uchun +0,52B, CuCu2+ jarayon uchun +0,35B bo’lganligi uchun Cu2 ionlarining hosil bo’lishi ehtimoli katta. Misning 3% li NaCl eritmasida doimiy patensiali +0,05B, 1n. HCl eritmasida +0,15B. Xona haroratida quruq Cl, Fe, Br va I misning korroziyasiga seilarli ta’sir qilmaydi, namlik oshganda ular agressuvlashadi. Oltingugurt va uning birikmalari , hamda ammiak va uning birkmalari misni kuchli yemiradi. Havoda va suvda mis chidamli hisoblanadi. Oksidlovchi muhitlarda (HNO₃; H2SO₄) mis tezda korroziyaga uchraydi. Mis kislorod bilan Cu2 hosil qiladi, bu esa uning texnologik va korrozion xossalariga salbiy ta’sir qiladi. Mis asosida muhit sanoat qotishmalari ( latunlar, bronzalar va b qotishmalar) olinadi. Tarkibida 15% Zn bo’lgan latun oltinsimon rangga ega, atmosfera korroziyaga qarshi chidagani, uchun oltin o’rniga medal va badiiy buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Latun tarkibiga 1,5% gacha qurg’oshin (Pv) qo’shilgan qotishma dengiz suvida korroziyaga qarshi yaxshi chidaydi, shuning uchun dengiz (admiral) latuni ham deb ataladi.. Latun tarkibida ruxning 20…..30% bo’lishi korrozion darz ketishga olib ketishi sababli uning tarkibida kremniy (0,5%) va marganiy (1%) qo’shiladi. Misning qurg’oshin , alyuminiy, kremniy, berilliy, kadmiy,xrom va boshqa elementlar bilan qotishmalari bronzalar deb ataladi. Bronzalar yuqori kimyoviy bardoshlikka ega. Bronzalar ichida kemniyli bronza quymalari eng yuqori bardoshlikka ega.

ALYUMINIY.

Sanoatda ishlatilishi bo’yicha Fe dan keyin 2 o’rinda turadi. Alyuminiyning normal elektrod potensiali -1,67B, termodinamik jihatdan faol hisoblanadi. Passivlanish qobiliyati natijasida suvda , atmosfera sharoitlarida , neytral va kuchsiz kislotali eritmalarda chidamlidir.Alyuminiy sirti passiv holatda Al ₂O₃ yoki Al ₂O₃ H ₂O dan iborat yupqa qatlam bilan qoplangan bo’ladi. Alyuminiy gazli muhitlarda erish haroratigacha (6000 C) turg’in bo’ladi. Alyuminiy HCl, HClO₄, H₂PO₄ ishqorlar, oxak va betonlarda chidamsiz. Alyuminiy va uning qotishmalari ( kimyoviy bo’yoqlar bilan) sanoatda keng qo’llaniladi. ` Texnik alyuminiy korroziyaga chidamli, payvandlanuvchan bo’lganligi uchun har xil quvurlar, kabellar, eshiklar, sut uchun sisternalar va b. yuklanishlar bo’lmagan konstruksiyalar tayyorlashda ishlatiladi. Alyuminiyning duralyumin, silumin kabi quyma qotishmalari, granula va kukun ko’rinishdagi qotishmalari hozirgi paytda keng ko’lamda qo’llaniladi.

MAGNIY VA UNING QOTISHMALARI. Magniy korroziyabardosh metall hisoblanadi.

Uning turg;in potensiali -2,37 B, 0, 5 n HCl eritmasidagi stasionar potensiali -1,45B . Manfiy elektrokimyoviy potensiali bo’lishiga qaramasdan passivlanish qobiliyati yuqori korroziyabardoshligini belgilaydi. Magniy xromli va vodorod bariy kislotalar ishqorlarda, atmosfera va distillangan suvda chidamli, kuchlanishlar ta’sirida tezda darz yeydi. Magniy kimyoviy faol bo’lganligi uchun havoda MgO oksid qatlamini hosil qiladi. Bu oksid qatlami himoyalash qobiliyatiga ega emas, shuning uchun sirti lak bo’yoq bilan surtiladi. Magniy qotishmalari zichligi kam, yuqori solishtirma mustahkamlikga ega va tebranishlarni yaxshi sundiruvchanligi uchun aviasiya va raketa texnikasida keng qo’llaniladi, tok manbalari uchun anodlar tayyorlanadi.

2.11.Neft gaz idishlarini korroziyadan himoya qilish

Nertgaz idishlari ( bundan keyin rezervuarlar deb ataymiz) neftgaz saqlash uchun xizmat qilib , ayniqsa neft saqlanganda rezervuarlarda quydagi zonalar hosil bo’lishi ko’zatiladi.

I-zona rezervuarining doimiy bo’sht qismi (qopqog’I osti)

II-zona neft to’ldirilganda va bushatilgandagi rezervuar qismi;

III-zona doimiy neft bo’ladigan qismi;

IV –zona tindirilgan qismi.

Rasm 11.1. Neft rezervuali ichki qismining har xil korrozion faolligi sxemasi.

Rezervuarning doimiy bo’sht qismi rezervuar ‘’nafas olishi’’ hisobiga havo kislorodi kirib, quydagi reaksiya sodir bo’lishi mumkin.

4Fe+3O₂+nH ₂O= Fe₂ O₃ –nH₂O yoki Fe +H ₂S= FeS+2H

II-zonada esa H₂S va O₂ lar ta’sirida ham ekzotermik reaksiya sodir bo’ladi.

Fe+O2= Fe₂O ₃+SO₃

III-zonada esa H ₂S ta’siri yo’q bo’lib , neft tarkibidagi suvlar ta’sirida kislorodli korroziya bo’lishi mumkin. IV-zona korrozion faollik; mineral tuzlar, H₂S va pH muhitning har xilligi tufayli birligi murakkab korrozion jarayon sodir bo’ladi. Rezervuarlar ichki sirti metallizasion va konussimon purkash usullarida polimer materiallari bilan bo’yash rezervuar tubini esa polimer materiallar bilan qoplash bilan, polimer materiallar bilan ‘’plakirlash ‘’ yaxshi samara beradi. Shuningdek har xil adsorbentlarning qo’llanilishi korroziya tezligining susayishiga olib keladi. Rezervuarlar yerga o’rnatilganda, yoki bir qismi yerga kumilganda albatta tashqi korroziyadan himoya qilish uchun protektorlar qo’llaniladi, ochiq joylari esa lakbo’yoq bilan bo’yaladi. Protektor himoyasida protektorlarning zaruriy soni quydagi formula orqali topiladi.

N=I / (Inp. n), dona

Bu yerda ; I- himoya uchun talab qilinadigan tok kuchi, A; Inp- bir dona protector tok kuchi,A;

H-protektor himoya keffisienti, 0,45….0,65 Himoya uchun talab qilinadigan tok kuchi;

I=0,785.jD2, A

Bu yerda ; j-izolyasiya------- holatiga bog’liq bo’lgan birlik iziga to’g’ri keladigan minimal himoya zichligi , mA/ m2; D—rezervual diametri, m.
2.12.Ayrim qoplamlarnikorroziyadan himoya qilish

Magistral quvurlarda transport qilinayotgan gazning bosimini ishirish , uni har xil zarrachalardan tozalash va sovutish uchun komressor stansiyalari quriladi. Komressor stansiyalar quvurlar bo’ylab gidravlik hisoblar bo’yicha 100…150 km masofada o’rnatiladi, komressor stansiyar ; compressor usxlari, moyliu chang ushlagich qurilmalari; haydovchi komplektorlar; nasos bilan jihozlangan suv ta’minoti tarmoqlari isitish sexlari va boshqa jihozlar bilan jihozlangan bo’ladi. Komressor stansiyalariga qo’shimcha ravishda CO₂ va H₂S gazlaridan tozalash uchun, handa gazni quritish uchun qurilmalar foydalaniladi. Detal qisimlarini ichki korroziyadan himoya qilish uchun asosan zavod sharoitlarida polimer qoplamalar qoplanadi. Bunda polimer qoplamalar yuza sirti gadir-budirligi tozaligiga talab qo’yiladi. Chunki gadir-budirlik katta sirtlarda botiqlik bo’yicha korrozion jarayonlar sodir bo’lib , chiziqlarning errozion yemirilishga olib keldi. CO₂ vaH₂S gazlaridan himoya qilish ingibatorlar qo’llaniladi. Neft tarkibidagi qatlam suvlari va suvlarning mineral tuzlar eritmalari neft emulsiyalarning turg’inligini oshiradi va transport qilishda jihozlarning korroziyasini keskin oshiradi. Qatlam suvlarning asosiy tarkibiy qisimlaridan biri NaCl, CaCL₂ va MgCL₂, shuningdek, Mg(HCO₃)₂,Ca(HCO₃)₂, Fe(HCO₃)₂ tuzlari bo’lib, ular qatlam suvida anionlar; (OH-, CL-, SO₄, HCO₃, CO₃, Br-) va kationlar (H+, K+,Na+, NH+,Mg++, Ca++,Fe++, Ba++, Li++) ko’rinishlarida dissosiyalangan bo’ladi. Qatlam suvi tarkibida kolloidlar- SiO₂ , Fe ₂O₃, Al ₂O₃, gazlar –H ₂S, CO₂, N₂, HCL; organik moddalar neften kislotalari va uning tuzlari bo’lishi korroziya jarayonini mexanizmlarini o’zgartiradi. Qatlam suvlarini qayta foydalanishda suv tayyorlash qurilmalari, haydovchi nasoslar va quduqlar ichki korroziyasini kamaytirish uchun ingibator qo’llaniladi. Bu muhitga kislorodning kirib olishiga yo’l qo’yilmaydi, O₂ ning bo’lishi korroziyani keskin oshiradi. Gardishli va rezbali birikmalarda birikma oraliqlariga agressiv muhitni kirishi tufayli oralikdagi korroziya jarayoni sodir bo’ladi. Ularni korroziyadan himoya qilish uchun iloji boricha birikmalar zichlanadi va birikmalar ustidan purkash yo’li bilan qoplamalar qoplanadi. Fantan quvurlari tekis korroiziyaga uchraydi, armaturalari esa latsimon korroziyaga loyiq bo’ladi. Shuningdek, zichlagich xalqalar, jumraklar latsimon korroziyaga tezda uchraydi. Bazi hollarda korroziya tezligi 10mm/ yilga yetadi. Bu elementlarni korroziyadan himoya qilish metal va nometall qoplamalar qo’llanishi yaxshi samara beradi.

NEFTGAZ qazib olishda kimyoviy reagentlarning qo’llanilishi.

Neftgaz qazib olish , yig’ish va tayyorlashda organik va noorganik kimyoviy reagentlar qo’llaniladi. Kimyoviy reagentlarning qo’llanilishi quduq ion qatlami tarkibi, texnologik jarayonni tashkil etish ketma-ketligi va shu kabilarga bog’liqdir.Kimyoviy reagentlar turli maqsadlarda qo’llaniladi. Biz quyidagi korroziyaga qarshi himoya qiladigan va korroziya jarayonining sekinlashuviga sabab bo’ladigan kimyoviy reagentlarning ko’rib chiqamiz. Korroziyaga qarshi himoya uchun qo’llaniladigan kimyoviy reagentlarni korroziya ingibitorlari, korroziya jarayonini sekinlashtiruvchi kimyoviy reagentlarni passivatorlar deb ataymiz. Neftgaz qazib olish va tayyorlash tizimining keng tarqalgan turini ko’rib chiqaylik. Ulchash nasos neften qurilmalari stansiyalari tayyorlash qurilmasi. Neft qudug’i haydovchi nasos suvni kon qatlami quduq stansiyasi tayyorlash stansiyasi tashqi suv manbayi

1. 
   Neft qazib olishda ingibitorlar va passivatorlarning qo’llanilishi. 1- smola- parafinlar cukindilarga qarshi kurash ; 1-diemulgatorlar; 3- tuz chukindilariga qarshi kurash; 4- korroziya tezlgini kamaytirish uchun ingibitorlar.
   

Smola parafin chiqindilari hosil bo’lishiga qarshi kurash uchun qo’llaniladigan ingibitorlar yoki smola-parafinni ketgizuvchi kimyoviy reagentlar neft quduqlarida ishlatiladi. Deemulgatorlar neft quduqlari va neftni tayyorlash qurilmalarida ishlatiladi.

Deemulgatorlar qatlam suvlar va neft bilan emulsiya hosil qilib, ularning korrozion faolligini kamaytiradi. Har xil tuzlar chiqindilari hosil bo’lishini oldini olish uchun neft quduqlari va kon qatlamga ingibitorlar yoki tuzlar chukindilarni haydovchi kimyoviy reagentlar qo’llaniladi. Korroziya tezligi kamaytirish uchun neft qudug’i, suvni tayyorlash qurilmasi, nasos stansiyasi, suv haydovchi quduq kon qatlamiga ingibitorlar (yoki bakterisidlar) kiritiladi. Shuni nazarda tutish kerakki ingibitor yoki passivator kiritilishi faqat shu kiritilgan qurilmasiga emas, undan keyingi jaylashgan qurilmalar uchun ham ta’sir qiladi.

2.13.Korroziya ingibitorlari. Ingibitorlari samaradorligini baholash

Korroziya ingibitorlari detal va konstruksiyalari tayyorlash, foydalanish va saqlash sharoitlarida korroziyaga qarshi himoya qiluvchi samarador vositasidir.Korroziya ingibitorlari metall buyumlardan foydalanish sharoitlariga ko’ra har xil turlarga bo’linadi. Metallarni ingibitorlar yordamida korroziyadan himoya qilishning asosiy mexanizmi muhitning korrozion faolligini susaytirish; metal sirtlarini passivlash yoki har ikkalasining birgalikda ta’sirini taminlashga qaratiladi.

Neft -gaz – suv muhitda korroziyaga himoya uchun qo’llaniladigan kimyoviy reagentlarning 3turi;

1. 
   Ingibitorlar
   
2. 
   Passivatorlar
   
3. 
   Har ikkalasiga bir paytda ta’sir qiladigan reagentlarni ko’rib chiqamiz.
   

Reagent CHPX- 6001-oligonzobutilenamidodiaman, aminlar tavsifidagi xidli suyuqlik bo’lib, tarkibida HS va O₂ bo’lgan neft muhitida ishlaydigan neft-kon jihozlarini ichki korroziyadan himoya qilish uchun kiritiladi. Himoya sa samaradorligi (sarfi 100mg/lda) 95…98% bo”lib, agressiv muhitga 1,5…2 oyda bir marta kiritiladi .Reagent IKN-sulfat, disulfat, arilgidroksilpoliefir va yuqori malekulyar uglevodorodlarning murakkab suyuq aralashmasi bo’lib, tarkibida H₂S bo’lmagan kislorodli okava suvlarga qo’shiladi. Himoya samaradorligi (50mg/l da)98%Reagent I-2-A(‘’Sever l’’)-agressiv H₂S bo’lgan neft,qatlam va okova suvlarda ishlaydigan neft-kon sanoati jihozlarini korroziyadan saqlash uchun qo’llaniladi. Reagent CHPX-1002, ReagentCHPX-1003, reagent2,4-dinitrofenol, reagent CK-601, Bakteriam C-85, Bakteriam-607 va boshqalar, CTB larni yuqotish vaH2S ta’siridagi korroziyani kamaytirish uchun qo’llaniladi. Shuningdek, korroziya va bakteriyalarga qarshi kurashda ‘’Akvensks ML3251’’ (deemulgator) qo’llaniladi. Ingibitorning himoya samaradorligi (sarfi 20..27mg/l) da 94…96% gat eng. Hozirgi paytda quvurlar ichki himoyasi H2S ta’sirida korroziyadan N-l-A ingitori, okava suvlar ta’siridagi korroziyadan N-K-B2 va N-K-B4 ingibitori, CO₂ ta’siridagi korroziyada korroziyadan NGCG-l ingibitorlarni muhitga kiritish orqali eritmoqda. Bu ingibitorlar himoya samaradorligi 92…98% ga teng.
Ingibitorlar samaradorligini priteritlariga quydagi ko’rsatgichlar kiradi.

• 
  korroziyaning to’xtash koeffisentlari;
  
• 
  ingibitorlarning himoya samaradorligi’
  
• 
  Korroziya tezligi;
  
• 
  Jihoz ish qobiliyati oshish omili;
  

Brisidlarini tanlashda quydagi ko’rsatgichlardan foydalaniladi.

• 
  bakterisidning------------ miniral sarfi;
  
• 
  oltingugurt vodorod konstrasiyasi’
  
• 
  Sulfat (SO₂)
  
• 
  Kosentrasiyasinining oshishi;
  

Korroziyani to’xtash koeffisenti; Km=V/Vu, ifoda orqali hisoblanadi. Bu yerda; V/Vu –mos ravishda ingibitirsiz va ingibitorli muhitlarda metallar qutblanish egri chizig’idagi

Possivlanish toki. Korroziya tezligi;(V); V=D G/S.t,G// (soat m2) bu yerda;D G- metal massasi kamayishi,2

S- nusxa to’la sirti,m2

t- sinash vaqti , soat.

Jihoz ish qobiliyati oshish omili; Fi.k=L.Tu/(T.Lu)

Bu yerda L, Lu- mos ravishda ingibitorsiz va ingibitorli muhitlarda almashtirilgan metal konstruksiya uzunligi,m

T, Tu- mos ravishda ingibitorsiz va ingibitorli muhitlarda jihozning ishlash davomiyligi, yil.

Bakterisidlarning minimal sarfi bakterial muhitda tirik to’qimalarning to’liq yo’l bo’lishida erishiladigan bakterisid konsentratsiyasiga ( mg/ l) teng.To’qimalarning yuqolish darajasi ingibitor qo’llaniladigan keyingi to’qimalar sonining boshlang’ich miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi

H2S ning. kamayish darajasi quydagi ifoda bilan aniqlanadi;

KH₂S=(C-Cb)/ C-Co).100%

Bu yerda ; Co,C,Cb- mos ravishda surib olinadigan suv, haydovchi quvurdan tushadigan va ishlov- berilgan suvlardagi H2S konsentrasiyasining turg;in qiymatlari. Sulfatlarning usish darajasi ham yuqoridagi formula yordamida aniqlanadi.

III BOB.Metodika qismi:

3.1.Elektrolez. Gаlvanik elеmеntlаr. Stаndаrt elеktrоd pоtеnsiаli

Elektrolez deb eritmalar yoki suyqlammalarida elektor toki ta’sirida boradigan oksidlanish qaytarilish reaksiyalariga aytiladi.Elektrolizda elektor energisi hisobiga(-) katodda qaytarilish (+e),(+)anodda oksidlanish (-e)yuz beradi.

Elеktrоlit suyuqlаnmаsi yoki eritmаsigа tushirilgаn elеktrоdlаrdаn tuzilgаn elеktrоkimyoviy sistеmа orqali o’zgarmаs elеktr tоki o’tkazilgаndа bоrаdigаn оksidlаnish qaytarilish jаrаyoni elеktrоliz dеb аtаlаdi.

Elеktrоliz mахsus qurilmalаr - elеktrоlizyor yoki elеktrоlitik vаnnаlаrdа оlib bоrilаdi. Elеktrоlit suyuqlаnmаsi yoki eritmаsining zаrrаchаlаri (iоnlаri) kаtоddа elеktrоnlаr biriktirib оlib, qaytarilаdi. Аnоddа zаrrаchаlаr elеktrоnlаr bеrib оksidlаnаdi.

Tuzlаrning suyuqlаnmаsi elеktrоlizi sifаtidа CdCl₂ suyuqlаnmаsining elеktrоlizini оlish mumkin. Suyuqlаnmаdа tuz iоnlаrgа dissоtsilаnаdi:

CdCl₂ = Cd²⁺ + 2Cl^-

Kаtоddа kаdmiy kаtiоnlаri qaytarilаdi, аnоddа esа хlоr iоnlаri оksidlаnаdi:

Kаtоd (-)Cd²⁺ + 2e^- = Cd

Аnоd (+) 2Cl^- - 2e^- = Cl₂

Ikkаlа yarim reaksiyalаrni qo’shib yozаmiz:

elеktrоliz

Cd²⁺ + 2Cl^-  Cd + Cl₂

Tuzlаrning suvdаgi eritmаlаrining elеktrоlizidа eritmаdа tuz iоnlаridаn tashqari suvning dissоtsilаnishidаn hosil bo’ladigаn H⁺ vа ОH^- iоnlаrining bo’lishi ham hisobgа оlinаdi.

Kаttоddа elеktrоlit vа vоdоrоd kаtiоnlаri zаryadsizlаnаdi. Аnоddа esа elеktrоlit vа gidrоksid iоnlаri zаryadsizlаnаdi. Suv mоlеkulаlаri elеktrоkimyoviy оksidlаnishi yoki qaytarilishi mumkin. Elеktrоdlаrdаgi elеktrоlizdа kimyoviy jаrаyonlаrning bоrishi elеktrоkimyoviy sistеmаlаrning elеktrоd pоtеnsiаllаrining nisbiy qiymatigа bog’liq.

Tuzlаrining suvdаgi eritmаlаridа bоrаdigаn kаtоd jаrаyonlаridа vоdоrоd iоnlаrining qaytarilish pоtеnsiаli qiymatini hisobgа оlish kеrаk. Bu pоtеnsiаl vоdоrоd iоnlаri kоnsеntrаtsiyasigа bog’liq (25 ⁰C):

Vоdоrоd elеktrоdning pоtеnsiаli Е_о = 0 gа tеngligini vа ekаnligini hisobgа оlsаk:

Е = 0,059∙pH

Tuzlаrning nеytrаl eritmаlаri uchun pH = 7 gа tеngligi uchun

Е_H2 = 0,059 · 7 = - 0,41 V.

Аgаr elеktrоlit kаtiоnini hosil qiluvchi mеtаlning elеktrоd pоtеnsiаli – 0,41 V gа nisbаtаn musbаt bo’lsa, elеktrоlitning nеytrаl eritmаsidаn kаtоddа mеtаll аjrаlib chiqadi. Аksinchа, аgаr elеktrоlit kаtiоnini hosil qiluvchi mеtаllning elеktrоd pоtеnsiаli - 0,41 V gа nisbаtаn mаnfiy qiymatgа egа bo’lsa, kаtоddа mеtаll emаs, bаlki vоdоrоd аjrаlаdi. Аgаr mеtаllning elеktrоd pоtеnsiаli – 0,41 V gа yaqin bo’lsa, kаtоddа mеtаll ham, vоdоrоd ham аjrаlаdi, ko’pinchа mеtаll vа vоdоrоd birgаlikdа qaytarilаdi.

Kislоtаli eritmаlаrdаn vоdоrоdning elеktrоkimyoviy аjrаlishi vоdоrоd iоnlаrining zаryadsizlаnishi hisobigа bo’ladi. Nеytrаl vа ishqоriy eritmаlаrdа suv elеktrоkimyoviy qaytarilаdi:

2H₂O + 2e^- = H₂ + 2OH^-

Elеktrоliz jаrаyoni аnоd mаtеriаligа qаrаb, inеrt аnоd bilаn bo’ladigаn elеktrоliz vа аktiv аnоd bilаn bo’ladigаn elеktrоlizgа bo’linаdi. Оksidlаnmаydigаn mаtеriаldаn (grаfit, plаtinа) yasаlgаn аnоd inеrt аnоd, оksidlаnаdigаn mаtеriаldаn yasаlgаn аnоd аktiv аnоd dеb yuritilаdi.

Tuzlаr eritmаlаrining elеktrоlizini misоllаrdа ko’ramiz.

1) KNO₃ eritmаsining inеrt аnоd ishtirоkidаgi elеktrоlizi:

KNO₃ = K⁺ + NO₃^-

Е^о = -2,93 V bo’lib, K⁺ kаtiоnlаr kаtоddа qaytarilmаydi. NO₃^- аniоnlаri suvli eritmаlаrdа оksidlаnmаydi. Kаtоd vа аnоddа suv mоlеkulаsi qaytarilаdi vа оksidlаnаdi.

Kаtоddа (-): 2H₂O + 2e^- = 2OH^- + H₂;

Аnоddа (+): 2H₂O - 4e^- = 4H⁺ + O₂

CuCl₂ eritmаsining inеrt аnоd ishtirоkidаgi elеktrоlizi:

CuCl₂ = Cu²⁺ + 2Cl^-

Misning stаndаrt elеktrоd pоtеnsiаli V bo’lganligi uchun kаtоddа faqat mis kаtiоnlаri qaytarilаdi, аnоddа esа хlоrid iоnlаri оksidlаnаdi:

Kаtоddа (-): Cu²⁺ + 2e^- = Cu;

Аnоddа (+): 2Cl^- - 2e^- = Cl²

elеktrоliz

CuCl₂  Cu + Cl₂

2) Tuz eritmаlаrining аktiv аnоd qo’llanilgаndаgi elеktrоlizi. Bundаy elеktrоliz jаrаyonidа аnоd mаtеriаli оksidlаnаdi (eriydi). Аktiv elеktrоdlаr sifаtidа mis, nikеl, kоbаlt, kаdmiy, kаlаy kаbi mеtаllаr ishlаtilаdi. Misоl sifаtidа kаdmiy sulfаtning suvdаgi eritmаsini kаdmiydаn tаyyorlаngаn elеktrоdlаr ishtirоkidаgi elеktrоlizini ko’rib chiqаmiz. Kаdmiyning nоrmаl (stаndаrt elеktrоd pоtеnsiаli V gа tеng bo’lganligi uchun kаtоddа kаdmiy iоnlаri ham, suv mоlеkulаlаri ham qaytarilаdi, аnоddа esа kаdmiy оksidlаnаdi (eriydi):

Kаtоddа (-): Cd²⁺ + 2e^- = Cd; 2H₂O + 2e^- = 2OH^- + H₂

Аnоddа (+): Cd – 2e² = Cd²⁺

Binоbаrin, аnоdning erishidаn hosil bo’lgan kаdmiy iоnlаri kаtоddа qaytarilib, kаdmiy mеtаli holidа аjrаlаdi.

1.Suyuqlanma elektrolezi.Dastlab tok o’tishi uchun elektroliz vannasida moddani,masalan osh tuzini 801⁰C da qizdirib suyuqlantiriladi,natijada ionlar harakatlanib tok tashiy oladi.Keyin elektrolezyorga inert (grafit) elektrodlar yordamida o’zgarmas tok beriladi.NaClNa⁺+Cl^- K(-):Na⁺eNa⁰ qaytarilish reaksiyasi,kation katodi.A(+):2Cl^—2eCl⁰₂ oksidlanish reaksiyasi,anion anodga.2NaCl2Na⁺¹ +Cl^-1₂

2.Eritma elektrolezi suyuqlanmalar elektrolizidan farq qiladi, chunki suvli eritmalarda erigan moddani ionlardan tashqari suvni H⁺,OH^-ionlari ham elektrolezda qatnashishi mumkin.Bunda dastlab katodda oksidlovchiligi kuchli ion, anodda esa qaytaruvchiligi kuchli ion reaksiyaga kirishadi.Masalan NaCl eritmasi elektrolezda H⁺,Cl^- ionlari Na⁺,OH^-dan kuchli bog’langani uchun reaksiyaga kirishadi,eritmada qolgan Na⁺,OH^-ionlaridan NaOH eritmada hosil buladi.

NaCl Na⁺+Cl^- K(-) 2H⁺+2eH₂

HOHH⁺+OH^- A(+) 2Cl^—2eCl₂
2NaCl^-12HOHH₂⁰+Cl₂+2NaOH

Suvli eritmalarda elektroletlarda ajralib chiqish ketma-ketligi bo’yicha kationlarning oksidlovchiligi, anionlarning qaytaruvchiligi ortishi qatori quydagicha bo’ladi:

Kationlar qatori;Li⁺-Al^3-(H)Mn²⁺-H⁺(Me,kislatali muhitda Me+H₂) Cu²⁺-Au^3-(Me)

Anionlar qatori:O₂ li kislatalar,tuzlar:NO^-_3,SO^2-_4,PO₄^3-(O₂ chiqadi:4OH^—4eO₂+2HOH)-2-,Cl^-,Br^-,I^-(Metallmas chiqadi)

Kationlar aralashmasi elektroliz qilinganda ular aktevlik qatorini oxiridan boshiga qarab anionlar ham aralashmadan yuqoridagi qatorni oxiridan boshiga qarab ketma-ket ajralib chiqadi.Aktiv metallar kationlaridan suvni H⁺ionini oksidlovchiligi kuchli bo’lgani uchun aktev metallar o’rniga katodda H₂,kislorodli kislotalarni kislata qoldig’I ionlardan suvni OH^-ionini qaytaruvchiligi kuchli bo’lgani uchun bunday eritmalarda anodda O₂ chiqadi.Bu yo’l bilan metal yoki metallmasni aralashmadan ajratib olish mumkin.Masalan katodda Auajralib chiqib bo’lmaguncha kationlar aralashmasidan boshqa birorta metal chiqolmaydi yoki anodda yod to’liq ajralib bo’lmaguncha aralashmadan boshqa birorta anion chiqmaydi.

Ftorid kislota va uning tuzlari suvli eritmalari eiektrolez qilinganda o’ta kuchlanish sababli anodda F₂chiqmaydi,O₂ajralib chiqadi.Ularni suyqlanmalarini elektrolez qilib ftor olish mumkin.

Gаlvanik elеmеntlаrning ishlаshi bir хil mеtаllаrning boshqa mеtаllаrni ulаrning tuzi eritmаsidаn siqib chiqarishigа аsоslаngаn. Chunоnchi, ruх plаstinkаsi mis sulfаt eritmаsigа tushirilsа, quyidagi reaksiya bоrаdi:
0 +2 0 +2