Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Badiiy uslubning leksik xususiyatlari 
Yozuvchi yoki shoir tilning yashirin imkoniyatlaridan keng foydalanib, badiiy nutqda 
yangi so`z va yangi iboralarni yaratadi. Masalan, A.Qahhorning sinchalak, guldasta so`zlarini 
yangi ma‘noda ishlatishi, G‘.G‘ulomning qopqa, sho`xshanlashmoq, qoralmasin so`zlarini 
yaratishi bunga misol bo`ladi: 
Sen ko`kning qopqasin qoqqan chog‘ingda 
Quyosh ko`z uqalab uyg‘onar edi. 
Yoki:  
SHe‘r shunday sho`xshanlansin, bo`lolmasin o`xshashi. 
Fikr kunday  ravshanlansin, Qoralmasin quyoshi. 
«Baht tongotari» she‘ridan 
M.Shayhzodaning nuriston, quyoshiston, nurobod, toshkentnoma kabi so`zlarni yaratishi, 
mohir so`z yaratuvchi Oybekning miljinglamoq, jabrkor, jivillamoq, gavharshunos, korsiz, 
sohibtadbir, darddosh, ozlimasin, lashkargoh kabi so`zlari ham asarning badiiy estetik 
qiymatini ta‘minlovchi muhim vosita bo`lib hizmat qiladi.  
Bunday so`zlarni cheksiz keltirish mumkin. Ijodkorning imkoniyati bilan birga 
imkonsizligi ham bor.  
Ijodkor bu nutq uslubida adabiy til doirasidan chiqib keta olmaydi. (ayniqsa so`z yasalishi 
va so`z qo`llash sohasida). 
Bu nutqda sinonim, omonim, antonim, ko`p ma‘nolilik kabi leksikaning barcha 
qatlamlaridan keng foydalaniladi. Bularning hammasi ijodkorning poetik fikrini ifodalashga 
hizmat qiladi.  
Badiiy uslub ta‘sirchanligi jihatidan publististik nutqqa yaqin tursa, turli jonli so`zlashuv 
vositalaridan foydalanishi jihatidan jonli so`zlashuv uslubiga o`xshab ketadi.  
Badiiy adabiyot tilini vazifadosh uslublardan tashqari qarovchilar so`zning estetik 
vazifasini birinchi o`ringa chiqarishadi. So`zning eng muhim va asosiy vazifasi 
kommunikastiya-aloqani amalga oshirishdir. Bu xususiyatni ular  ikkinchi o`ringa 
tushirishadi. Vaholanki, har qanday tilning, har qanday so`zning birinchi vazifasi-aloqa 
bo`lgach, bu birinchi bo`lishi kerak. So`z aloqa vazifasini bajargandan keyingina, estetik 
vazifani bajarishi mumkin. Bunda ular badiiy adabiyotning san‘at turi sifatida qaralishini asos 
qilib olishadi. San‘at turi bo`lganda ham estetik zavq so`z orqali ifodalanadi. So`zning 
kommunikativ vazifasi esa hamisha birinchi o`rinda bo`lishi kerak. 
Badiiy  uslub`ning bosh muammosi til va obraz munosabati masalasidir. Har bir 
funkstional uslub` ijtimoiy hayotning qaysidir tomonini aks ettirsa, badiiy uslub` hayotning 
hamma tomonini, Ya‘ni barcha nutq uslub`larini qamrab oladi.  
V.G.Belinskiy badiiy uslubni ilmiy uslub` bilan qiyoslab shunday deydi: «filosof 
sillogizmlar, shoir esa obraz va tasvirlar bilan gapiradi. Ikkalasi ham ishontiradi. Lekin 
birinchisi - mantiqiy dalillar bilan, ikkinchisi -tasvirlar bilan iqror qiladi».  
Bir habarning badiiy va ilmiy uslubda ifodalanishini ko`raylik:  
Badiiy uslubda:  
Kaftlaringda to`q bug’doyning kumushday doni  

---

 
200 
Yoki mehring chashmasida ungan kurtaklar. 
Bu minglarning nasibasi, elu yurt noni.  
Bu to`qchilik, to`kinlikdan yorqin daraklar. 
Ilmiy uslubda: 
 Bug’doy doni O`rta Osiyoda besh ming  yildan beri ekib kelinmoqda, poyasining 
uzunligi 30-40sm keladigan bug’doyning 9 xili bizning o`lkamizda ekiladi. O`zbek 
pazandachiligida tehnologiya jarayoni mukammallashib, nonning hillari benihoya ko`paydi. 
Bu to`kinchilik, ma’murlikdan darak beradi.  
Ko`rinadiki, badiiy uslubda habarning kumushday, mehring chashmasi , yorqin daraklar 
kabi obrazli ifodalar bilan ta‘sirchanligi oshirilsa, ilmiy uslubda besh ming yil, poyasining 
uzunligi 30-40 sm, bug’doyning 9 hili kabi dalillar bilan quruq ma‘lumot beriladi.   
Til materialini qamrab olish imkoniyatiga ko`ra badiiy adabiyot adabiy til doirasidan 
chikib ketadi. Va umumhalk tili boyligining deyarli barcha kurinishlarini kamrab oladi. 
Adabiy tilda dialektizmlar, jargonlar, varvarizmldar, vulgarizmlar(dag‘al so`zlar), eskirgan 
so`zlar, oddiy so`zlashuv vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Lekin ular 
badiiy uslubda o`rni bilan ishlatiladi. Masalan: Yozuvchi Oybek Navoiy romanida  kargish , 
hakorat so`zlaridan foydalanib, asar qahramonlarining o`ziga hos qiyofasini yaratgan. 
Masalan: -Qoch, kelma yonimga, baloga yo`luqqur!... Amaldor toifasiga o`zing qirg’in