Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Ekspremental - fonetik tahlil metodi 
 Fonetik sistemaning ekspremental fonetika sohasi bo`lib, u nutq tovushlarini maxsus texnik 
vositalar, asboblar yordamida o`rganish bilan muhimdir.    Ekspremntal   fonetika   nutq   

---

 
185 
tovushlarini   tadqiq   qilishda 
ekspremental  (yoki  instrimental)  fonetik  metodidan  foydalanadi.  Ekspremental  fonetik 
metod nutq tovushlarini, prosedemik hodisalarini (masalan, intonatsiya, pauza, ritm) o`rganishda 
tovushlarni  yozib  oluvchi,  ularni,  mohiyatidan  kelib  chiqib,  tahlil  qiluvchi  maxsus  texnik 
vositalardan, asboblardan foydalanadi. 
Ushbu  metod  tilning  tovush  sistemasini  tekshirishda  bir  qator  maxsus  usullarni,  qo`llaydi. 
Mazkur  usullar  nutq  tovushlarini  tadqiq  qilish  maqsadi  va  vazifasidan,  qo`llanadigan, 
foydalaniladigan  tahlil  vositalarining  xarakteridan  kelib  chiqib,  o`z  ichida  bir  nechta  turlarga 
bo`linadi. 
Ekspremental  –  fonetik  metod  o`z  iida  somatik,  pnevmatik  va  elektrokustik  (yoki 
elektrografik) turlarga bo`linadi. 
1. 
Somatik  usulning  o`ziga  xosligi  shundaki,  u  gapirish  (so`zlash)  fiziologik 
jarayonlarining  somatik  (jismoniy,  tana  bilan  bog‘liq)  ifodasini  tekshirish  orqali 
fonetik  hodisalar  haqida  ma‘lumot  beradi,  a‘zolarini  suratga  olish,  nutq 
apparatining  rentin  tasvirini  tushirish,  nutq  faoliyati  davomida  nafas  olish  va 
chiqarish  holatini  o`lchash  kabi  jarayonlar  somatik  usulning  fonetik  hodisalarni  - 
nutq  tovushlarini  tekshirish  yo`llari  (priyomlari)  sifatida  xizmat  qiladi.  Demak, 
somatik usul, umumiylik sifatida, qayd etilgan yo`llar, xususiyliklar orqali ish olib 
boradi. 
2. 
Pnevmatik usullar orqali esa nutq a‘zolarining talaffuz jarayonidagi harakati, havo 
oqimining og‘iz, burun va bo`g‘iz bo`shlig‘idagi harakati natijasida hosil bo`luvchi 
asosiy ovoz, tovush (ton) va shovqinlarning o`zgarishi aniqlanadi. 
3. 
Elektrokustik 
usullar 
esa 
nutqning 
tovush 
xususiyatlarini 
elektr 
tebranishga 
o`zgartirishga 
asoslanadi. 
Demak, 
elektrokustik 
usullar 
nutq 
faoliyatidagi, 
fikr 
almashish 
jarayonidagi 
tovushlarni, 
ularga 
xos 
turlicha 
xususiyatlarni, 
(masalan, 
cho`ziqlik, 
qisqalik, 
Balanu-pastlik, 
ohangdorlik, 
shovqin 
kabilarni) 
elektr 
tebranishlarga 
o`zgartirib, 
o`tkazib 
yoki 
elektr 
tebranishlari 
nuqtai 
nazaridan, 
uning 
me‘yorlari 
asosida 
tahlil 
qiladi 
va 
mazkur 
yondashuvidan 
kelib 
chiqib, 
ular 
asosida 
nutq 
tovushlarini 
«baholaydi», 
tavsiflaydi. 
SHunga 
ko`ra, 
ayni 
usul 
elektrokustik 
usul 
nomi 
bilan yuritiladi. 
Xullas,  ekspremental  -  fonetik  yoki  instrumental  -  fonetik  metod  nutq  tovushlarining 
artmsulyatsion va akustik jihatdan aniq, ishonchli va ob‘ektiv ta‘rifini, talqinini beradi.