Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Valentlik tahlil metodi 
Til sistemasi muayyan lisoniy birliklardan iborat bo`lib, ushbu birliklar ham sistem tabiatga 
egaligi  bilan  ajralib  turadi.  Aniqrog‘i,  masalan  har  bir  so`z  o`z  belgi  va  xususiyatlarning 
birligidan iborat muayyan element, qirra, tomon, imkoniyatlarga ega o`ziga xos sistemachadir. 
Ma‘lumki,  mikrosistem  xarakterga  ega  bo`lgan  so`zning  til  sistemasidagi  ahamiyati  katta, 
qo`llanish doirasi va imkoniyatlari juda keng bo`lib, u jahon tilshunosligi miqyosida doimo turli 
lingvistik yo`nalishlarning tadqiqot ob‘ekti bo`lib kelgan va shunday bo`lib qoladi. 
Valentlik  tahlil  metodi  ham,  asosan,  so`z  muammosi  bilan  shug‘ullanadi,  so`zning  nutq 
faoliyatidagi-nutq birligi sifatidagi semantik-sintaktik, funksional faolligini o`rganadi, tekshiradi, 
uning ichki-mazmun jihati bilan bog‘liq imkoniyatlarini, xususiyatlarini ochib beradi. Aniqrog‘i, 
valentlik  tahlil  metodi  orqali  muayyan  so`zning  o`z  ma‘nosi  asosida  boshqa  so`zlar  bilan 
sintaktik  (semantik-sintaktik)  munosabatga  kirishuvi,  aniqlanadi,  ya‘ni  so`zning  turli  ma‘noga 
ega  qator  so`zlarni  o`ziga  biriktirish  xususiyatlari  yoritiladi.  Valentlik  tahlil  metodining 
ob‘ektivligi  ilmiy-amaliy  mohiyati,  zarurligi  so`z  bilan  -  so`zning  leksik  -  semantik  kuchi, 
mavqei  bilan  belgilanadi.  Demak,  so`zning  «ruhi»,  «joni»  bo`lgan  semantikasi  uning  boshqa 
so`zlar  bilan  birikishi  ta‘minlaydi,  birikma,  gap  kabi  nutq  birliklari  so`zning  fikr  ifodalash 
jarayonida  boshqa  so`zlar  bilan  birika  olish  semantik  imkoniyatining,  valentlik  munosabatining 
natijasi sifatida yuzaga keladi. 

---

 
184 
Murakkab tushuncha ifodalovchi nutq birliklaridan tortib, fikr ifodalovchi nutq birliklarining 
hosil bo`lishi bevosita so`z valentligi bilan bog‘liqdir. 
Valentlik tahlil metodi orqali so`zlarning birikishi-so`zlar orasidagi mantiqiy aloqa dastavval 
ularning  semantik  imkoniyatiga  (substansial  xususiyatiga)  ko`ra  amalga  oshish,  so`zlarning 
semantik  bog‘lanishi  asosida  esa  ular  sememalarning  (semalarining)  semantik  munosabati 
mavjudligi aniqlanadi. 
Valentlik  tahlil  metodi  orqali  so`zlar  orasidagi  semantik  munosabat  bevosita  semantik 
munosabatni  yuzaga  keltirish,  ya‘ni  semantik  sintagmalarni,  sintaktik  konstruksiyalarni 
(qurilmalarni) hosil qilish ma‘lum bo`ladi. 
Ushbu  metod  orqali  so`zlar  orasidagi  sintaktik  aloqa  asosida  so`zning  valentlik  imkoni 
mavjudligi,  sintaktik  aloqa  so`zning  valentlik  qobiliyati  egaligini,  valentlik  umumiy 
xususiyatining  nutkda,  so`zlar  orasidagi  turlicha  bog‘lanishlarda  -  xususiyliklarda  namoyon 
bo`lishini ko`rsatadi. 
Valentlik  tahlil  metodi  orqali,  masalan,  so`z  semantik  valentligining  muayyan  ko`rinishi 
bo`lgan fe‘l (yoki ot, sifat va b.) valentliklarni, uning nutkda qaysi so`zlar bilan birika olishini, 
sintaktik munosabatga kirishishini aniqlash mumkin. 
Fe‘l valentligining o`ziga xosligi shundaki, u valentlik semantik imkoniyatiga ko`ra gapning 
ko`rinishini  (tuzilishini)  belgilaydi,  uning  qanday  so`zlardan  tarkib  topishini  ma‘lum  qiladi. 
Masalan, o`qtalmoq fe‘lning semantik imkoniyati - valentlik qobiliyati gapda quyidagi aktantlar 
(ishtirokchilar, qatnashuvchilar) orqali namoyon bo`ladi. Qiyoslang: 
o`qtaldi: kim, nimani, kimga, nima sababdan, qayerda va b. 
 
  
U 
 Miltiqni                   SHubhali odamga 
O`qtaldi          -------------------   Ehtiyotdan 
                     
 
Eshik tagida 
 
To`xtadi: nima, qayerda, kachon, nima sababdan? 
                 Mashina 
                To`xtadi         -------- Uyningoldida 
                       
Erta tongda 
         Benzin olish uchun 
 
CHimirdi: kim, nima sababdan, nimani va b.  
U asabiylashib qoshini chimirdi 
U 
Chimirdi asabiylashib 
qoshini 
Xullas, valentlik tahlil metodi nutq faoliyatini, uning muayyan lisoniy birliklaridan, ularning 
o`zaro  semantik-sintaktik  munosabatga  kirishuvidan  tarkib  topishini,  nutqning  hosil  bo`lishi 
mexanizmni  diferensial  -  semantik  metod-komponent  tahlil  metodi  bilan  hamkorlikda  yoritib 
berishiga ko`ra muhim ahamiyati egadir.