Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik


-ma‟ruza  Til sistemasi, til birliklari o`rtasidagi  munosabatlar



Download 2,9 Mb.
Pdf ko'rish
bet197/339
Sana01.01.2022
Hajmi2,9 Mb.
#287529
1   ...   193   194   195   196   197   198   199   200   ...   339
Bog'liq
umumiy tilshunoslik

13-ma‟ruza 
Til sistemasi, til birliklari o`rtasidagi  munosabatlar.  
Sintagmatika va paradigmatika 
 
Reja: 
1.  Til sistemasi o`rtasidagi  munosabatlar 
2.  Sintagmatik munosabatlar 
3.  Til sistemasidagi birliklarning paradigmatik munosabati 
 
Asosiy tayanch tushunchalar:  
 
Til  ikkilamchi  material  sistema  sifatida  ideal  sistemalarning,  yani  g‘oyalar,  fikrlar, 
tushunchalarning "moddiylashishi", voqelashishi uchun xizmat qiladi.  
Til  sistemasi  - bu lisoniy  (lingvistik) birliklar va ularning jamiyat  talabiga  -  kommunikativ 
jarayonga  mos  holda  o`zaro  bog‘lanishi,  mantiqiy  munosabatga  kirishishi  uchun  xizmat 
qiladigan muayyan qoidalar xazinasidir, imkoniyatdir.  
Til  sistemasi  tarkibidagi  moddiy  kommunikativ  birliklar  muayyan  qoidalar  asosida  o`zaro 
zaruriy aloqaga, munosabatga kirishadilar, muayyan guruhlarni (paradigmalarni) tuzadilar, nutq 
birliklarini - hosilalarini yaratadilar. Bu aloqa munosabatlar mutlaqo mantiqiy, ob‘ektiv, ijtimoiy 
bo`lib,  ikki  yo`nalishda  paradigmatik  va  sintagmatik  bog‘lanishlarda  kuzatiladi,  reallashadi. 
Ushbu aspektlarda tadqiq va tahlil qilinadi, o`rganiladi. Anig‘i, til birliklari orasidagi bog‘lanish, 


 
169 
aloqa  paradigmatik  va  sintegmatik  munosobatni  hosil  qiladi.  Demak,  til  sistemasi  tarkibidagi 
birliklarning  asosiy  munosabatlari  paradigmatik  va  sintagmatik  munosabatlar  hisoblanadi.  Til 
sistemasi faoliyati, amaliyoti, harakati, mavjudligi aynan mana shu paradigmatik va sintagmatik 
munosabatlar  asosida  yuz  beradi.  SHunga  ko`ra  til  sistemasi  bilan  bevosita  —  tabiiy  bog‘liq 
paradigmatika  -  paradigmatik  munosabat  va  sintagmatika  sintagmatik  munosabat  kabi 
tushunchalarni  aniqlash,  ularning  til  sistemasidagi  mavqeini,  ahamiyatini,  o`rnini  belgilash 
nazariy  tilshunoslukning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. 
Eslatamiz,  paradigmatika,  paradigmatik  munosabat  (assotsiativ  aloqa)  va  sintagmatika, 
sintagmatik munosabat tushunchalari Ferdinand de Sossyur tomonidan tilshunoslik nazariyasiga 
kiritilgan. 
Paradigmatika  til  birliklarini  til  sistemasining  elementlari  sifatida,  struktural  birliklarning 
jami  sifatida tekshirish  aspekti hisoblanadi.  Aytmoqchimizki,  paradigmatikada til  sistemasining 
struktural  birliklari  muayyan  paradigmalarga  birlashib,  o`zaro  bir-biri  bilan  taqqoslanishiga, 
qiyoslanishiga  ko`ra  xarakterlanadi.  Demak,  paradigmatika  ayni  vaqtda  paradigmalar 
sistemasidir. Paradigmalar sistemasi esa aytilganidek, til birliklariga aniqrog‘i, ularning umumiy 
va xususiy ma‘nolariga  ko`ra  - ular asosida tashkil topadi,  ya‘ni paradigmalar  o`zaro mantiqiy 
munosabatga  kirishgan  qator  til  birliklarinnng  umumiy  ma‘nolariga  ko`ra  birlashib,  xususiy 
ma‘nolariga ko`ra esa farqlanadi. Masalan: otlarning kelishik bilan turlanishi hamda grammatik 
son va egalik shakllari paradigmasi, fe‘llarning shaxs-sonda tuslanish paradigmasi va boshqalar.  
Demak,  paradigma  hosil  qilgan  ayni  birliklar  leksik  (umumiy)  ma‘nosiga  ko`ra  bir  xil 
grammatik  (xususiy)  ma‘nosiga  ko`ra  esa  farqlanishi  bilan  o`ziga  xosdir.  SHuningdek, 
paradigmalar sistemasi ko`pincha tik (vertikal) joylashishi bilan ham ajralib turadi.  
Ma‘lum  bo`ldiki,  muayyan  paradigmaga  birlashuvchi  til  birliklarining  o`zaro  munosabati 
paradigmatik munosabat sifatida namoyon bo`ladi. 
Paradigmatik  munosabat  bir  paradigma  bir  birliklari  doirasidagi  -  orasidagi  munosabatdir, 
ichki jarayondir. 
Til  va  nutq  dixotomiyasiga  ko`ra  paradigmatika-paradigmatik  munosabat  tushunchasi  til 
bilan  -  til  imkoniyati  bilan  bog‘lanadi.  CHunki  paradigmatik  munosabat  birliklari  ham  aslida 
imkoniyat  sifatida  nutqda  -  Nutq  birliklarida  voqelashadi,  muayyanlashadi,  nutq  uchun  ashyo, 
zaruriy,  material  vazifasini  o`taydi,  nutqqacha  bo`lgan  jarayon  hisoblanadi.  SHunga  ko`ra  ular 
sintagmatik munosabatdan farqlanadi, ular kabi bevosita ruhiy - fikriy ta‘sir qilish quvvatiga — 
kommunikativ aloqa imkoniga ega bo`lmaydi, umumiylik sifatida mavjud bo`ladi. 
Paradigmatik munosabat tushunchasi keng bo`lib, lisoniy birliklarning, masalan, so`zlarning 
muayyan  bog‘lanishlarini  sinonimlar  (bo`kmoq,  ivimoh,  ozmoq,  oriqlamoq,  ozg‘inlamoq, 
shalpaymoq,  shalvaymoq,  shalviramoq)  tematik  guruhlar  (suv,  ariq,  kanal,  ko`l,  daryo,  dengiz, 
okean), (shimol, janub, sharq, g‘arb), (tepalik, balandlnk, tog‘, cho`qqi) so`z turkumlari (ot, sifat, 
son,  olmosh,  fe‘l,  ravish);  antonimlar  (keng-tor,  kun-tun,  qattiq-yumshoq,  oq-qora,  yaxshi-
yomon, achchiq-shirin, yosh-qari) kabilarni ham o`z ichiga oladi. 
Demak,  paradigmatik  munosabatlar  lisoniy  birliklarning  o`xshash,  umumiy  belgi-
xususiyatlariga  ko`ra  bog‘langan,  birlashgan  gururuhlaridir,  sistemasidir.  Ular  til  birliklari 
orasidagi o`xshashlik va farqlanishga asoslanadi. 
Paradigmatik munosabat til bnrliklarining nutqqacha bo`lgan munosabati, imkoniyat sifatada 
til  hodisasi  bo`lib,  tilshunoslikda  assotsiativ  munosabat,  assotsiativ  aloqa  nomi  bilan  ham 
yuritaladi. 
Paradigmatik  (assotsiativ)  munosabatni  tashkil  qiluvchi  til  birliklarining  miqdori 
chegaralanmagan,  nisbatan  noaniq,  davomiydir.  SHuningdek,  paradigmatik  munosabatdagi 
birliklar  o`zaro  hokim-tobelik  aloqasiga  kirishmaydi,  kirisha  olmaydi.  CHunki  ular  muayyan 
umumiy  belgi  asosida  bog‘langan  alohida  teng  huquqli  mustaqil  birliklar-paradigma  birliklari 
sifatida  paradigmatik  munosabatni  hosil  qiladi.  SHunga  ko`ra  paradigmatik  munosabat  til 
birliklarining  nutqqacha-nutq  faoliyatigacha  bo`lgan  munosabati,  aytilganidek,  imkoniyat 
sifatidagi  til  faktidir.  Demak,  til  va  nutq  dialektikasi  nuqtai  nazaridan  paradigmatika-
paradigmatik munosabat umumiylik sabab, imkoniyat sifatidagi, til hodisasi hisoblanadi. 


 
170 
Paradigmatika,  paradigmatik  munosabat  bilan  bog‘liq  bo`lgan  sintagmatika  sintagmatik 
munosabat esa til va nutq dixotomiyasiga ko`ra ularning qaysi biri bilan bog‘lanadi? 
Til  sistemasi  o`z  mavjudligi  va  amaliy  qudratini,  ijtimoiy  harakatin  ushbu  tayanch,  eng 
asosiy  munosabatlarga  ko`ra  amalga  oshirar  ekan,  qayd  etilgan  savolning  berilishi  mutlaqo 
mantiqiydir. 
Ta‘kidlaymiz,  til  sistemasi  uning  birliklari  va  qoidalari  paradigmagika-paradigmatik 
munosabat  birliklari-paradigma  a‘zolari  til  hodisasi,  til  fakti  sifatida  o`zining  ta‘sir  kuchini, 
harakatini,  ijtimoiy-amaliy  faolligini  va  faoliyatini-kommunikativ  vazifasini  sintagmatikada-
sintagmatik munosabatda namoyon qiladi, ko`rsatadi. CHunki paradigmatik mutosabat birliklari 
ijtimoiy  amaliyot  natijasi,  fakti,  hodisasi  sifatida  sintagmatik  munosabat  orqaligina  til 
birliklarining  valentlik  munosabatiga  kirishuvi  semantik-sintaktik  bog‘lanishiga  ko`ra  amalga 
oshadi. Demak, sintagmatika, sintagmatik munosabat nutq bilan, nutq jarayoni bilan bog‘lanadi, 
nutq hodisasi, nutq fakti hisoblanadi. CHunki nutq, nutq faoliyati kommunikativ faoliyatdir, fikr 
almashish  jarayonidir,  til  sistemasining.  noparadigmatik  munosabati  birliklarning  jamiyatdagi 
faolligidir, harakatidir. 
Nutq hodisasi, nutq fakti bo`lgan sintagmatika, sintagmatik munosabat tushunchalari o`ziga 
xos  xususiyatlari,  muayyan  "shaxsiy"  jihatlari  bilan  ajralib  turadi.  Aniqrog‘i,  sintagmatika  til 
sistemasi  birliklarining  nutq  faoliyatida  muayyan  tartibda,  ketma-ketlikda  joylashishi  o`zaro 
mantiqiy munosabatga kirishishidir. 
Ma‘lum  bo`ldiki  til  sistemasi  birliklarining  faollashishi,  nutqning  aniq  birligiga  aylanishi 
sintagmatika,  sintagmatik  munosabat  tufayli  yuz  beradi.  Bundan  mantiqiy  ravishda 
paradigmatikaning sintagmatika bilan bog‘liqligi kelib chiqadi. Aytish mumkinki, sintagmatika 
paradigmatikaning mavjudlik va namoyon bo`lish shaklidir. 
Sintagmatika  til  birliklarining  nutq  jarayonida  o`zaro  bog‘langan  holda  qo`llanishini 
tekshiradi. 
Demak,  lisoniy  birliklarning  -  masalan,  so`zlarnnng  nutq  faoliyatida  ketma-ket  kelishi 
muayyan tartibda joylashishi sintagmatika sifatida namoyon bo`ladi. 
Sintagmatikada  lisoniy  birliklar  orasidagi  munosabatlar  aniqligi  va  izchilligi  bilan  ajralib 
turadi.  

Download 2,9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   193   194   195   196   197   198   199   200   ...   339




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish