Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

Ilmiy tadqiqotning asosiy bosqichlari
Reja: 
1.
 
Emperik nazariy tadqiqotlarning uzviy bog`liqligi va farqli jihatlari. 
2.
 
Emperik tadqiqot va uning asosiy bosqichlari. I-bosqichi 
3.
 
Emperik tadqiqotning II-III-bosqichlari 
Tadkikodlarni ma’lum bir ketma-ketlikda va yukori samarada bajarish kullaniladigan metodlarning 
tizimi metodika deyiladi. Metod-ilmiy tadkikot metodikasining asosidir. Metod deganda
jarayonni nazariy jixatdan ta’riflab berish va amaliy jixatdan amalga oshirish uchun foydalaniladigan 
usul tushuniladi. 
Metodologiya—urganilayotgan masalani xususiyatlarini e’tiborga olgan tadkikot metodlarini tanlash 
va kullash imkonini yaratib beruvchi fan, Metodikalar turlicha bulishi mumkin: eksperimental va 
nazariy tadkiko; 
metodikasi, olingan natijalarni kayta ishlash va rasmiylashtirish metodik tadkikotlar samarasini 
baxolash metodikasi va x.k. 
Metodikani ilmiy jixatdan asoslash uchun reja dastur tuziladi. Reja-das murakkab masalani bir kancha 
oson masalalarga bulib yuborish va tadkidoirasini aniklashdan iborat. Bunda xar bir masala
anik ravsh 
ta’riflanadi, asoslanadi va boshka masalalar bilan uzviy boglikligi topila Bunda tadkikodning mantikiy 
ketma — ketligi belgilanib, ayni vaktda bu dikkatni jalb kilib, xal kilinishi lozim bulgan bosh vazifa 
aniklanadi. Re; 
dasturni tuzishdan oldin vazifalarni yechish metodlari bilan tanishiladi. Kelgusi tadkikotlarni 
detallarini kura bilish, ularni tuzish va asoslash vazifa emas, shu sababdan rejaga u bu tuzatishlar 
kiritiladi. Reja-das ilmiy raxbar tomonidan takdim etilishi mumkin, ammo bunda tadkshotchi u tulik 
ravishda uzlashtira olmasligi mumkin. Eng makbul variant bul!tadkikotchi adabiyotlar taxlili va 
uzining fikr muloxazalari asosida reja dasturni uzi tuzishi va raxbari bilan kelishishi xisoblanadi.Ilmiy 
tadkikot metodlari 3 turga bulinadi. 
Emperik tadkikot metodlari. 
Emperik v a nazariy tadkikod metodlari. 
Nazariy tadkikod metodlari. 
2. Emperik tadkikot usullari. 
Emperik tadkshot metodlariga kuzatish, kiyoslash, xisoblash, ulchash va eksperiment kiradi. 
Kuzatish deb — ma’lum bir ob’ektni muntazam ravishda bir maksad yulida urganish yo'ki 
ochish bilan amalga oshiriladigan bilish usuliga aytiladi. 
Ilmiy kuzatish kuyidagi koponentlarni uz ichiga oladi: ob’ekt tanlash, maksad kuyish, uni tavsiflash, 
xulosa chikarish.
Kuzatishda ob’ektni urganish unga aralashuvsiz amalga oshiriladi, bunda fak< ob’ektning 
xossasi, uzgarishlari kuzatiladi va kayd etiladi. Tadjike natijalari bizga real mavjud ob’ektlarning 
tabiiy xususiyatlari I munosabatlari xakida ma’lumot beradi. Bu natijalar sub’ektning irodaa sezgilari 
va istaklariga boglik bulmaydi. 
Ilmiy kuzatish metodi kuyidagi talablarga javob berishi kerak: Oldindan ataylab maksad kuiish. 
Rejalashtirish 
Maksad yulida vazifani yunaltirish, ya’ni ob’ektning eng axdmiyatl tomonlarini urganish. Faollik, 
ya’ni ayni kerakli xrdisalarni izlash. Muntazamlilik, ya’ni kuzatishni ma’lum bir tizim buyicha olib 
borish. Zamonaviy fanda kuzatish turli asoboblarni kullash bilan boglikdir. Ula birinchidan, sezgi
organlarini kuchaytirsa, ikkinchidan kuzatilayotga xodisalarni baxrlashdagi sub’ektlashuvdan 
saklaydi. 
Ijtimoiy fandagi kuzatish metodi uzining murakkabligi bilan ajrali turadi, chunki bu 
xolda uning natijasi kup mikdorda kuzatuvchining shaxsiga v uning urganilayotgan xodisalarga bulgan 
munosabatiga boglik. Kuzatish natijalari diagrammalar, sxemalar, jadvallar, bayonnomalar, kino v foto 
xujjatlar sifatida rasmiylashtiriladi. 

---

59 
Kiyoslash usuli bilishning keng tarkalgan usuliga kiradi va "xamma nars kiyoslanganda bilinadi" 
tamoyiliga tayanadi. Kiyoslash natijasida bir kanch ob’ektlar uchun umumiy bulgan va fakat uziga xos 
jixatlar aniklanadi. K,iyoslai konuniyatlar va konunlarni bilishda bir kadamdir. K,iyoslash unumli 
bulish] uchun 2ta talabga rioya kilish zarur: 
1. K,iyoslash uchun ular urtasida muayyan ob’ektiv umumiylik bulga] ob’ektlargina tanlanishi kerak. 
2. Takkoslash jarayoni eng axamiyati belgilar va xossalar buyicha amalga oshirilishi zarur. 
Kiyoslash asosida olingan natijalar "kattarok, kichikrok yoki teng" degandajavoblar bilan 
xulosa kilinadi. 
Xisoblash deb - tor texnik ma’noda berilgan majmua yoki tuplamdagi bir tishi 
ob’ektlar sonini aniklash jarayoniga aytiladi. Xdsoblashni amalga oshirib uchun farkni aniklash,
xar bir diskret ob’ektni kura bilish lozim Xdsoblashning natijalari bulib sonlar xisoblanadi. 
Ular EXM da taxlsh 
kilish uchun asosiy manba bulib xizmat kiladi. Ulchash deb - ma’lum bir kattalikni ulchov birligidagi 
etalonga nisbatan rakal- sonidagi kiymatini aniklashdan iborat bulgan fizik jarayonga aytiladi 
Ulchashda kuyidagi komponentlarning bulishi talab etiladi:
Ulchash ob’ekti 
Etalon 
Ulchov asbobi 
Ulchash metodi. * 
K,iyoslashdan farkli ularok, ulchash bilishning ancha anik vositasi xisoblanadi Bunda atrof 
borlikdagi ob’ektlar xakida yukori aniklikdagi ma’lumot olinadi, Ulchash metodi eksperiment va 
nazariya orasidagi bevosita boglanishni va ilmiy tadkikotlarning yukori darajadagi anikligi va 
tugriligini ta’minlayd» Ulchash xakidagi fan metrologiya deb ataladi. 
X,isoblash bilan ulchash mikdoriy ma’lumot olishning asosiy metodlaridsh: Ularning natijalari 
sonlardir. Xdsoblash nazariy jixatdan xatolarsi buladi, ammo, ulchash bexato bulmaydi. Ulchashning 
aniklik darajasi ilmi tadkikot darajasini belgilaydi. 
Eksperement deb - anik; belgilangan sharoitda ma’lum bir xodisani anik maksa, yulida 
urganish uchun kuyilgan tajribaga aytiladi. 
Bunda tadkikotchiga bulayotgan uzgarishlarni kadam-bakadam kuzatish xodisalarga turli 
vositalar bilan ta’sir kursatish, ularni avvalgi sharoitd takrorlash imkoniyati tugiladi. Eksperimentda 
kuzatish, kiyoslash va ulchav usullaridan foydalaniladi. Bunda bir yoki bir nechta omillarni bopshalarg 
kursatgan ta’siri urganiladi. Eksperiment ilmiy jixatdan asoslanishi v uning xatosi aniklanishi lozim. 
Metodologik nuktai nazardan eksperiment ilmiy-tadkikotni suyet faoliyatda] faol faoliyatga
utishini ta’minlaydi. Eksperimentda ob’ektni urganii sharoitini uzgartirish, U
ni
SO
F
xolda bajarish, kaytarish, xamd soddalashtirilgan, kichiklashtirilgan modellarda urganish 
mumkin. Emperik tadkikot usullari farazni dalillash uchun asos bulib kolmay, balyu yangi ilmiy 
kashfiyotlar, konunlar va boshkalarni ochish manbai xisoblanadi. 3. EMPERIK-NAZARIY 
TADKSHOT METODLARI. 
Ushbu metodlarga taxlilT^yntez, indu1ssyya7^eduksiya~modellashtirish usullar] kiradi. 
Taxlil usulida tadkikot ob’ekti fikran yoki jisman tarkibiy kismlarg ajratib urganiladi. Bunda 
ob’ektning ayrim tomonlarining moxiyati ularnin boglikligi va uzaro ta’siri asosida urganiladi. 
Sintez esa — ob’ektni yaxlit, bir butun sifatida kismlarining birligi va uzar| boglikligi asosida