Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

XIX asrning oxirida Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti 
Urush va davlat to’ntarishi iqtisodiy hayotga salbiy ta‘sir ko’rsatdi. 1873-yildagi 
iqtisodiy inqiroz ham Fransiya iqtisodiyotini izdan chiqardi. Bu inqiroz sanoat, 
savdo va qishloq xo’jaligini qamrab oldi. Mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti 
sekinlashdi. XIX asr o’rtalarida sanoat ishlab chiqarish hajmi jihatidan 2-o’rinda 
(Angliyadan keyin) turgan Fransiya XIX asrning oxiriga kelib 4-o’ringa, ayrim 
sanoat tarmoqlari bo’yicha undan ham keyingi o’rinlarga tushib qoldi. Fransiya 
sanoat o’sishi sur‘atlari jihatidan AQSH, Germaniya, Rossiya va boshqa 
davlatlardan orqada qoldi.Sanoat taraqqiyotining bunday sekinlashib qolishiga bir 
qator omillar: 1). 1870-1871 yillardagi urushning mamlakat xo’jaligiga yetkazgan 
zarari (15 mlrd. frank) 2). Germaniyaga to’langan tovon (5 mlrd frank 3). sanoat 
taraqqiy qilgan Elzas va Lotaringiyadan mahrum) bo’lishi. 4) ichki bozorning
cheklanib qolishi.5). tabiiy boyliklarining taqchil bo’lishi. 6). temirning sifati 
pastligi o’z ta‘sirini ko’rsatdi. Shunga qaramay,Fransiyada mayda va o’rta 
korxonalar ko’pligi sababli ishlab chiqarishning jamlanishi va kapitalning 
markazlashuvi jarayoni tezlashib bordi. Bu ham industriyaning o’sishiga, 
monopoliyalar birlashmalarining vujudga kelshiga olib keldi. 70-yillarda ko’plab 
aksionerlik kompaniyalari paydo bo’ldi. 1876-yilda qudratli Longvi metallurgiya 
sindikati tashkil topdi. Shnayder-Krepo harbiy-sanoati tarmoqlari kengaytirildi.
XIX asrning oxirlarida mamlakat qishloq xo’jaligida hamon aholining katta qismi 
band edi (1872-yilda - 63,9%, 1896-yilda -60,9%). Qishloq aholisining ko’pchiligi 
mayda dehqonlar bo’lib, ularning qo’lidagi yerlar 75%ni tashkil etgan.Yirik 
moliyachilar va sarmoyadorlar ko’proq foyda olish payida bo’lib, o’z tovarlarini 
chet elga chiqarishga harakat qildilar. 70-yillarda fransuz kapitali Ispaniyada temir 
yo’llar qurilishiga sarflandi. 80-yillarda esa, Polshadagi ko’mir konlariga, Donbass 
va Krivoy Rog tomonlarga intilar edi. 80-90-yillarda Fransiya kapitali Turkiya, 
Avstriya-Vengriyaga, Janubiy Amerika mamlakatlariga kirib bordi. Kapitalning 
ko’p qismi zayomlar borish yo’li bilan eksport qilindi.Bu esa fransuz kapitalining 
sudxo’rlik qiyofasini ko’rsatar edi.Bu davrda Fransiyada yirik moliya, sanoat va 
zamindor guruhlar bilan birga faol xalq ommasi, «o’rta tabaqalar», - deb atalgan 
tabaqa katta o’rin tutardi. Aholi qatlamlarining bunday joylashuvi «Uchinchi 
respublika»da siyosiy kurashning rivojlanishiga ham ta‘sir qildi. Fransiyadagi 
iqtisodiy inqiroz faqat XX asr boshlaridagina yengib o’tildi.Kommuna tor-mor 
keltirilgandan so’ng Parij va viloyatlarda reaksiya avj olib ketdi. Kommuna 
jangchilarigina emas, kommunarlarga xayrixohlik qilgan,deb shubha ostida 
olinganlar ham qattiq ta‘qib ostiga olindilar. «Dyufor qonuni» (1872) 

---

65 
kommunarlarga qarshi. Inqilobiy harakatlarga qarshi kurashuvchi bir qator 
tashkilotlar paydo bo’ldi. Germaniya bilan sulh masalasini kurish uchungina 
vakolat olgan Milliy Majlis sulh shartnomasini imzolaganidan keyin ham 
o’zboshimchalik bilan o’z faoliyatini davom ettiraverdilar. Har biri taxtga o’z 
vakilini qo’yishga harakat qilgan uch monarxiyachi partiyaning Ta‘sis majlisidagi 
o’zaro raqobati ularning monarxiyani qayta tiklash rejasini yo’qqa chiqardi, 
monarxiyachilar respublikaga vaqtincha rozi bo’lib turishga majbur bo’ldilar. Ana 
shunday sharoitda Kommunani yo’q qilgan, o’zi aytganiday, «eski monarxiyachi» 
Adolf Ter respublika Prezidenti lavozimiga juda mos odam edi.Ter mamlakatda 
ashaddiy reaksiya tartibini joriy qildi, matbuot erkinligini cheklab qo’ydi. Milliy 
gvardiyani tarqatib yubordi. O’lpon to’lash uchun ikki marta zayom chiqarildi va 
belgilangan miqdordan juda ko’p qilib sotib yuborildi. Shu bilan birga, gugurt, 
temir yo’l biletlari va boshqalarga «egri» soliqlar solindi, bu soliqlar keng 
mehnatkashlar ommasining zarariga bo’ldi. Fransiya Germaniyaga o’lponni 
muddatidan oldin to’lab bo’ldi. 1873-yil 16-sentyabrda oxirgi german qo’shini 
Fransiya hududidan chiqib ketdi. Milliy majlisda ozchilikni tashkil qilgan 
respublikachilarni aholining ko’pchilik qismi qo’llab-quvvatlab kelayotgan edi. 
1872-1873 yillardagi qo’shimcha saylovlarda respublikachilar katta g’alaba 
qozondilar. Shu yillar mobaynida Milliy Majlisga yalpi saylangan 150 kishidan 
128 tasi respublikachilar edi. Monarxistlar graf Shamberni Genrix V nomi bilan 
qirol etmoqchi edilar. Xalqning monarxiyaga xohishi yo’qligini Ter tushunardi, 
shuning uchun ham u mazmunan reaksion bo’lgan hokimiyatning respublika tizimi 
tarafdori bo’lib qolishga majbur bo’ldi. Lekin, respublikachilarning yutuqlaridan 
tashvishga tushib qolgan monarxiyachi Milliy Majlis Terga mamlakatda
«ma‘naviy tartib»ni ta‘min qilolmadilar degan aybni qo’ydi. 1873-yil 24-mayda 
Ter iste’fo berishga majbur bo’ldi. Milliy Majlis Ter o’rniga marshal Mak-
Magonni Prezident qilib sayladi. U noshud siyosatchi, ashaddiy reaksioner va 
monarxiyachi, haddan tashqari johil bir odam edi. Mak-Magon «ma‘naviy tartib»ni 
monarxiyaviy kayfiyatlarni kuchaytirib yuborish ma‘nosida tushungan edi. 
Monarxiyachilar 1873 yil yozi oxirlarida monarxiyani tiklashga tayyorgarlik ko’ra 
boshladilar. 
Monarxiyani 
tiklashga 
ochiqdan-ochiq 
tayyorgarlik ko’rish 
mamlakatda keng qarshilik harakatining boshlanib ketishiga sabab bo’ldi. 
Respublikachilar bu kurashda o’zlarining butun kuchlarini birlashtirdilar. 
Monarxiyachi Milliy Majlis o’z mavqei va kelajak istiqbolini saqlab qolish uchun 
1873-yil noyabrda Mak-Magonning vakolat muddatini 7 yil deb belgiladi. 
Monarxiyachilar Mak-Magon hokimiyatini saqlab qolib, boshqa bir yo’sinda o’z 
rejalarini amalga oshirishni mo’ljallab qo’ygan edilar.1875 yil Konstitusiyasi.
Vakolati allaqachon tugagan Milliy majlis Konstitusiya tayyorlash bilan
shug’ullanishga majbur bo’ldi.Milliy majlis monarxiya tuzumini o’rnatolmagani 
uchun uzoq vaqt bir qarorga kelolmadi. Nihoyat, 1875 yil 30-yanvarda u deputat 
Vallonning respublika Prezidentini saylash tartibi va uning vakolat muddatini 
belgilagan tuzatishni, bittagina ko’p (352 ga qarshi 353) ovoz bilan tasdiqladi va 
shu orqali respublikani e‘tirof etdi. Respublika Prezidenti deputatlar bilan 
Senatning qo’shma majlisida yetti yilga saylanardi. Prezident parlament oldida 
javobgar bo’lgan vazirlarni, oliy ma‘muriy va harbiy amaldorlarni tayinlash, 

---

66 
qurolli kuchlarga farmoyishlar berish, ajnabiy davlatlar bilan respublika nomidan 
munosabatlar o’rnatish, shuningdek urush e‘lon qilish, sulh tuzish huquqiga ega 
edi. Umumiy avf e‘lon qilish ham Prezident qo’lida edi.Deputatlar palatasi va 
Senatning qarorgohi etib Parij emas, balki Versal shahri belgilandi. Monarxiyachi 
Milliy majlis Konstitusiyaning demokratik mazmunini cheklash uchun qo’lidan 
kelganbarcha choralarni ko’rdi. Respublikachilar 1875-yil Konstitusiyasini ma‘lum 
darajada yutuq deb bilib, uni keyinchalik qat‘iy sur‘atda demokratlashtirish lozim 
deb topdilar.(Senat- (lotincha «seneks» keksa). 1). Qadimgi Rimda oliy hokimiyat 
organi imperiya davrida o’z ahamiyatini yuqotgan. 2). Ba‘zi davlatlarda AQSh, 
Italiya, Fransiya parlamentining yuqori palatasi 3).Rossiyada 1711-1917 yillarda 
oliy hukumat organi.) 
«Uchinchi Respublika»ning inqirozi. Konstitusiyaga muvofiq, Fransiya 
parlament respublikasi bo’lib qoldi. Bu «Uchinchi Respublika» (Fransiyada 
«Birinchi Respublika» 1797-1804; «Ikkinchi Respublika) (1848-1852;) deb atala 
boshlandi. «Marseleza» Fransiyaning madhiyasi deb qabul qilindi. Bastiliya ozod 
etilgan kun - 14-iyul Milliy bayram kuni deb e‘tirof etildi. Konstitusiyada 
Deputatlar palatasi umumiy ovoz berish yo’li bilan saylanadi deyilgan edi. Amalda 
esa bunday bo’lmadi. Xotin - qizlar saylov huquqiga ega emas edilar.1876 yilgi
saylovlarda Deputatlar palatasida respublikachilar, Senatda esa monarxiyachilar 
kupchilikni tashkil etar edi. Respublikachilar safida bu davrda tabaqalanish yuz 
berdi. Yuqori doiralarda uch partiyaning ta‘siri kuchaydi. Bu Ter rahbarlik qilgan 
eng konservativ guruh - «So’l markaz», Jyul Ferri va Jyul Simon boshliq « 
Respublika guruhi» va Leon Gambetta boshliq «Respublika ittifoqi» guruhlariedi. 
Gambetta respublikachilarning eng mashhur va nufuzli rahbari edi. Gambettaning 
radikal - demokratik talablaridan voz kechganligi 70-yillarning oxirida
respublikachilarning «O’ta so’l» guruhini vujudga keltirdi va keyinchalik uning 
negizida radikallar partiyasi tuzildi.Radikal-demokratik islohotlarni tashkil etish, 
«O’ta so’l» guruhlar,ular ko’pincha tubdan keskin choralarning tarafdorlari edilar. 
Mak-Magon Senatning yodamiga suyanib Deputatlar palatasini tarqatib yubordi va 
yangi saylov belgiladi. Saylov vaqtida hukumat tazyiq vositalarini ishga soldi. 
Respublikaning yashashi jiddiy xavf ostida qoldi. Barcha respublikachi guruhlar 
yana Gambetta rahbarligi ostida birlashdilar. Xalq respublikani qat‘iy yoqlab 
chiqdi. 1876 yil yanvarda respublikachilar Senatga bo’lgan saylovlarda ham 
g’alaba qozonganlaridan keyin Mak-Magon kurash olib borishning behudaligiga 
ko’zi yetib, vakolati tugamasdan iste‘fo berdi. «Mo’tadil» respublikachi Jyul 
Grevi 
Prezident 
qilib 
saylandi. 
1877 
yil 
oktyabrdagi 
saylovlarda 
monarxiyachilarning barcha harakatlariga qaramasdan, respublikachilarning qo’li 
baland keldi.Shunday qilib, monarxiyani tiklashga qaratilgan barcha urinishlar 
foyda bermadi. Lekin, vazirlar Prezident tomonidan tayinlansa-da parlament 
oldida javobgar edilar.