Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Chartistlarning kurash usullari
1839 yil boshida Londonda chartistlar s'ezdi - Milliy konvent 
chaqirildi.Unda xalq xartiyasining parlamentda qabul qilinishiga erishish uchun 
olib boriladigan kurash usullari muhokama qilindi.Konventda U.Lovett 
tarafdorlari kopchilik bo'lib, ular kurashning zo'rlik, ya'ni kuch ishlatish 
usullarini rad etib, tinch vositalar yoki "ruhiy kuch" bilan kurashish lozimiigini 
talab qildilar. Kurashning "ruhiy kuch" usuli tarafdorlari may da burjuaziya 
kayfiyatini aks ettirgan edi. T. Atvud boshchiligidagi burjua-liberalchilar ham 
ushbu kurash usulini yoqladilar. Yirik sanoat korxonalarining ishchilari esa, 
kurashning inqilobiy, zo'rlik, ya'ni, jismoniy kuch ishlatish usulini talab 
qildilar.Bu kurash tarafdorlarini Julian Garni boshqardi.O'Brayen ham ushbu 
oqimning mashhur vakillaridan bo'lib, u xalq ommasi qashshoqligining bosh 
sababi sifatida lenlordlarning katta-katta yer mulklariga ega ekanligi, deb bildi.U 
hatto yer mulklariga merosxo'rlik huquqini bekor qilib, yerlarni davlat ixtiyoriga 
o'tkazishni taklif qildi.Uning fikricha davlat bunday yerlarni ma’lum to'lovlar 
evaziga ijarachilarga berishi shart bo'lib, ijarachilardan olinadigan summani 
davlat mehnat qobiliyatini yo'qotganlarga yordam, sanoatchilarga esa kredit-ssuda 
sifatida berishni ma'lum qiladi. O'Brayen mayda burjuaziya manfaatim himoya 
qilgan, chunki u zavod va fabrikalarni davlat ixtiyoriga o'tkazish haqida hech so'z 
demaydi. 40-yillardan boshlab O'Brayen chartistlarning zo'rlik usullari bilan 
kurashishiga qarshi chiqadi.Jismoniy kuch ishlatish tarafdorlaridan bo'lgan 
O'Konnor, 1837 yildan "Shimol yulduzi" nomli gazeta nashr qila 
boshladi.Keyinchalik bu gazeta chartistlarning bosh matbuot organiga aylandi. 
Chartistlar harakatining keyingi bosqichlari
XIX asr 40-yillaming boshida chartistlar harakatining yangidan ko’tarilish 
davri boshlandi. 1840 yil iyulida chartistlarning "Milliy assotsiyatsiyasi" tashkil 
qilindi. U saylanuvchi ijroiya komitetiga va joylarda o'zining 400ga yaqin 
bo'limlariga ega edi. Milliy assotsiyatsiyada "jismoniy kush" ishlatish tarafdorlari 
ko'pchilikni tashkil qiladi. Shuning uchun isshchilaming London assotsiyatsiyasi 
va mayda burjua radikallari chartistlardan uzoqlasha boshladi.1842 yilda 
Angliyada yana orliqcha ishlab chiqarish inqirozi boshlandi. Inqiroz to'qimachilik, 
metallurgiya, kemasozlik kabi sohalarni qamrab oldi.Chartistlar harakati 
Angliyada xalq norozilik harakatining yangi bir ko'rinishi bo'lib, bu harakatni 
hukumatning ichki ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va mamlakatni sanoat ishlab 
chiqarishiga o'tishiga munosabati kabi holatlarni yuzaga keltirdi. Shuningdek, 
chartizm hukumatning ichki siyosatiga va siyosiy tafakkuriga katta ta'sir qilgan 
ishchilar haralati sifatida ahamiyatlidir.Chartistlar harakati natijasida 30-
yillarning oxirlaridan sanoat burjuaziyasi valendlordlar o'rtasida g'alla haqidagi 

---

19 
qonun borasida kurash keskinlashdi. Sanoatchilar proteksionizm o'rniga erkin 
savdo (fritred)ga o'tishni talab qilayotgan edilar. Chunki Angliya endi sanoat, 
savdo va mustamlakalar bo'yicha dunyodagi eng qudratli davlat bolib. u bilan 
raqobat qila oladigan xavfli raqib yo'q edi.1846 yil g'alla to'g'risidagi qonun, 
keyinroq boshqa soliq va to'lovlar ham bekor qilindi. Angliya fritred tizimiga 
o'tdi.Erkin savdo ingliz sanoat burjuaziyasi uchun yangi bozorlarni egallash 
imkoniyatini berdi.Chartistlar harakati hukmron doiralarni bir qator islohotlar 
o'tkazishga va ishchilarga yon berishga majbur qildi. Parlament 1847 yilda 10 
soatlik ish kuni haqida qonun qabul qildi.Chartistlar harakatini inqirozga yuz 
tutishining bir qancha sabablari mavjud. XIX asrning 50-yillariga kelib ingiliz sanoati 
va savdosining ancha davomli yuksalish davrining boshlanishi bilan ishsizlar soni 
tez qisqardi. Savdo va sanoat rivojidan juda katta foyda olgan ingiliz burjuaziyasi 
foydaning ma'lum bir qismini malakali ishchilarning moddiy ahvolini yaxshilashga 
sarflab, ishchilar orasida bo'linishni yuzaga keltirdi. Angliyadan mustamlakalarga 
ayniqsa, Kaliforniyadagi oltin konlarining ochilishi bilan AQSHga ishchilarning 
ommaviy emigratsiyasning kuchayishi ham 50-yillarda chartistlar harakatining 
tushkunlikka uchrashiga sabab bo'ldi.Bu holva bo'lib o'tgan iqtisodiy inqirozlar, 
narx-navo, eksport va ish haqini tushib ketishiga olib keldi. Inqiroz chartistlar 
harakatini yangidan ko'tarilishiga sabab bo'ldi. 1842 yil may oyida chartistlar 
parlamentga 3 mln. kishi imzolagan xalq xartiyasi to'g'risidagi 2-iltimosnomani 
taqdim etdilar. Bu iltimosnomaga ham asosan oldingi iltimosnomadagi 6 ta talab 
kiritildi. Ammo, undan farqli ravishda keyingi iltimosnoma ijtimoiy tengsizlikka, ish 
haqining pastligiga qat’iy qarshi chiqib, kambag'allar to'g'risidagi qonunni bekor 
qilishni talab qildi.Biroq, parlament 2-iltimosnomani ham qabul qilmadi.40-
yillarning o'rtalarida chartistlar harakati yangidan jonlandi.1845 yil 
"Chartistlarning agrar jamiyati" tuzildi.Uning asosiy maqsadi yer islohotini o'tkazish 
edi.Yer islohoti lendlordlarga tegishli yerlarni davlat tomonidan sotib olinishini va bu 
yerlarni ishchilarga mayda yer mulklari siiatida berilishini ko'zda tutgan edi. Ammo, 
bu rejalarning xayoliy ekanligi, qolaversa 1848 yilda jamiyatning moliyaviv bankrotga 
uchrashi natijasida ushbu jamiyatning ishchilar orasidagi ta'siri tushib ketdi.1847 yil 
Angliyada eng kuchli savdo-sanoat inqirozi yuz berdi.Angliyaning sanoati 
rivojlangan tumanlaridan biri bo'lgan Lankashirdagi fabrikalarning aksariyati 
butunlay to'xtatildi.1848 yil boshlarida mamlakatdagi ishsizlar soni 4 mln.ga 
yaqin edi.1847 yilgi inqiroz va 1848 yildagi inqilob yana chartistlar harakalini 
kuchayishiga sabab bo'ldi. 1848 yil aprelida chartistlarning Milliy konventi 
ochildi.U parlamentga 3-iltimosnomani berishga qaror qildi.lltimosnomani 
parlamentga berish uchun 10 aprelda Londonda ommaviy xalq namoyishini 
uyushtirish rejalashtirildi. Biroq, bundan xabar topgan hukumat tezda 
poytaxtga 
ko'p 
sonli 
qo'shin 
kiritib 
ommaviy 
namoyishga 
yo'l 
qo'ymadi.Chartistlarning 
maqsadi 
amalga 
oshmadi.1848 
yil 
yozida 
parlament 3-iltimosnomani ham rad etdi. Chartistlarga qarshi ta'qib va 
qatag'onlar bu harakatning susayishiga olib keldi.