Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Bobiylar qo'zg'oloni va Amir Nizom islohotlari 
XIX asrning 40-yillari oxirida Eronning Zenjon, Isfaxon, Tabriz, Yazd 
va boshqa viloyat va shaharlarida shoh va xonlarning hokimiyatga qarshi 
xalqning norozilik chiqishlari bo'lib o’tdi. Bu chiqishlarning tepasida shia 
mazhabidagi bobiylar dini oqimining asoschisi sherozlik savdogor Said Ali 
Muhammad (1820-1850) turdi.1844-yilda Ali Muhammad o'zini “Bob” 
(tarjimasi “eshik”,“darvoza” bo'lib u orqali ming yil oldin g’oyib bo'lgan 
shiadagi 12 imom Maxdi o'zini ko’rsatdi deb, 1847-yilda esa o'zini Maxdi deb) 
e'lon qildi. Bob ta'limotining asosiy shartlari Ali Muhammad yozgan “Bayon” 
kitobida o'z aksini topgan.Bob ta'limoti Qur’onda belgilangan qonun va 
tarkiblarni eskirgan deb hisoblab uni yangi, muqaddas kitob "Bayon" bilan 
almashtirish lozimligini targ’ib qildi. “Bayon”da barchaning o'zaro tengligi va 
bobiylarning muqaddas podsholigining o’rnatilganligi, barcha ajnabiylar va 
bobiy bo’lmaganlarning mulklarini tortib olishi, o'zlarini esa mamlakatdan 

---

149 
quvg’in qilishi targ’ib qilingan. Bob shaxs va mulkchilik huquqi bilan birga 
savdogorlarning manfaatlariga mos keluvchi sudxo’rlik foizini oshirish, 
qarzlarini o'z vaqtida uzish, savdoga oid yozishmalarning sir saqlanishi kabi 
shartlarini savdogorlar uchun boshqa bir qator imtiyozlar va yengilliklarni talab 
qildi.1847 yilda Bob hibsga olindi. 1848 yil yozida Bobning izdoshlari Bedasht 
shahrida majlis chaqirib, bunda mavjud qonun va tartiblarini, soliq 
majburiyatlar va xususiy 
mulkchilikni bekor qilinganligi umumiy 
mulkchilikni esa joriy qilinganligi, ayollarning erkaklar bilan teng ekanligi 
e'lon qilindi. Bobiylarning Bedashtdagi majlisi hukumat tomonidan tarqatib 
yuborilgach bobiylar butun mamlakat bo’ylab ularning g’oyalarini targ’ib qilish 
bilan mashg’ul bo'ldilar.Bobiylar 1848 yil Mozondaronda o'zlarining dastlabki 
qo'zg'olonini ko’tardilar ammo u 1849 yilda bostirildi. 1850 yil Zenzondaham 
bobiylar qo'zg'oloni ko’tarildi, mamlakatda bobiylarning ta'siri tobora oshib 
boraverdi, 1850 yil o'rtalarida Eronda bobiylarning soni 100 ming kishiga 
yetgan. Shunday bir vaziyatda Nasriddin shoh (1848-1896) birinchi vaziri 
bo'lgan Mirzo Tagxonning maslahati bilan 1850 yil Bobni Tabrizda qatl 
ettirdi.Bobning o’limidan keyin ham Bobiylar harakatidavom etdi. 1850 yil 
iyunida Fors viloyatining Neris shahrida Bobiylarning uchinchi qo'zg'oloni 
ko’tarildi, biroq qo'zg'olon bir necha kundan keyin bostirildi. Zenzon 
qo'zg'olonchilari 1850 yilning oxirlarigacha qarshilik ko’rsatdilar va faqat 
dekabr oyida shoh qo’shinlari shavqatsiz ravishda qo'zg'olonni bostirishga 
muvaffaq bo'ldilar.Zenzon va Neris qo'zg'olonlari bostirilgandan so’ng bobiylar 
harakati asta-sekin so’na boshladi. Dehqonlar va hunarmandlar harakatdan 
chiqdilar, bobiylarning ko’pi ruhoniylar va savdogorlardan iborat 
targ’ibotchilari teror yo’liga o’tdilar. 1852 yil avgustida Nasriddinshohga 
qilingan muvaffaqiyatsiz suyuqasddan so’ng butun mamlakat bo’ylab 
Bobiylar ommaviy tarzda taqib va qirgin qilindi.Shunday qilib Eronda feodal 
zulm va chet el kapitallarining asoratga qarshi ko’tarilgan hunarmandlar, 
dehqonlar, savdogorlar, ruhoniylar kabi ijtimoiy qatlam vakillari ishtirokida 
xalq qo'zg'oloni mag’lubiyatga uchradi.Hukmron doiraning bozor va 
dehqonchilik bilan bog’liq bir qismi mamlakatdagi mavjud inqirozli ahvoldan 
islohotlar yo’li bilan chiqmoqchi bo'ldi. Ularning manfaatlarinishohning 
birinchi vaziri Mirzo Tagixon ifoda etdi. Mirzo Tagixon bir vaqtda shox 
qo’shinlarining qo’mondoni bo'lganligi sababli u Amur Nizom unvoniga ega edi. 
Amir Nizom mamlakatda markaziy hokimiyatni mustahkamlash, harbiy-
moliyaviy tizimini qayta tashkil qilish maqsadida islohotlar boshladilar. U 
viloyatlar noiblarining o'zboshimchaligi,poraxo’rligiga qarshi kurashdi, oliy 
ruhoniylarning davlat ishlariga aralashuvini chetlashgaharakat qildi. Amir 
Nizom amaldorlarning sonini va ularning maoshlarini qisqartirdi, ko’pgina 
shahzodalarni 
nafaqalaridan 
mahrum 
qildi. 
Uning 
Eron 
milliy 
mustaqilligini mustahkamlash, chet davlatlar, ayniqsa Angliyaning mamlakat 
ichki ishlariga aralashuvini cheklash siyosati feodal aslzodalar, oliy ruhoniylar 
va inglizlarning qarshi harakatiga sabab bo'ldi. Qarshi kuchlar o'z tarafiga 
Nasriddinshohni ham jalb etdi. Nihoyat, 1851 yil Amir Nizom lavozimidan 
olinib 
qatl 
etildi. 
Uning 
islohotlari 
bekor 
qilindi.Amir 
Nizom 
muvaffaqiyatsizligi va bobiylar qo'zg'olonining mag’lubiyatiga Eronda qoloq 
feodal tartiblarning hukmronligini saqlab qoldi. Bu esa Eronning zaiflashuviga 
va mamlakatni kelgusida chet davlatlar tomonidan asoratga solinishiga olib 

---

150 
keldi.