|
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.
Karimov I.A “yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” T 2008
2.
Umarov Sh, Mulaydinov F. Axborot xavfsizligi. -Farg’ona: 2014
3.
Alimov R.X., Xodiyev B. Yu. va boshqalar. Milliy iqtisodda axborot tizimlari va
texnologiyalari. Toshkent. «Sharq» 2004 yil
4.
www. ziyonet.uz
SHAXS ERKINLIGINING FALSAFIY TAXLILI
Shadmonov Aziz Azimovich
Samarqand Davlat
Chet tillar instituti tayanch doktaranti
Erkinlik butun ijtimoiy tarix davomida insoniyat va inson shaxsi hayotining dolzarb
muammolaridan hisoblanadi. Chunki erkinlik ijodiy, yaratuvchi, faol, o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadi sari harakat qiluvchi insonning ehtiyoji bo‘lib, uning tabiati bilan bog‘liqdir. Inson
hayoti g‘oyat murakkab aloqadorliklar orqali kechishi, munosabatlari g‘oyat xilma-xil
sohalarda namoyon bo‘lishi tufayli uning erkinligi ham ko‘p qirrali. Dastavval, buni so‘z
erkinligi, shaxsning tanlov erkinligi, diniy e’tiqod erkinligi va hokazolarda ko‘rish
mumkin.
228
Erkinlik insonning ichki yoki tashqi majburlash natijasida emas, balki uning g‘oya va
xohishiga ko‘ra fikrlash va harakat qilish qobiliyatidan iborat bo‘lib, uning mohiyatini va
uning mavjudligini tavsiflovchi asosiy falsafiy kategoriyalardan biridir. U insonning iroda
erkinligi va mas'uliyati, erkin bo'lish qobiliyati, erkinlikni ijtimoiy munosabatlarni tartibga
soluvchi kuch sifatida tushunish kabi falsafiy muammolarda ishlab chiqilgan. Jamiyat
tarixida hech bir falsafiy muammo erkinlik muammosidek katta ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga
ega bo‘lmagan bo‘lsa kerak.
Erkinlik shubhasiz umuminsoniy qadriyatlardan biridir, lekin erkinlik mutlaq emas. Agar
siz shaxsga o'z taqdirini boshqarish huquqini bersangiz, tartibsizlik davri keladi. Zero, unda
o‘zboshimchalik, buzg‘unchilik, xudbinlik instinktlari kuchli. Erkinlik, albatta, yaxshi, lekin
inson ixtiyoriy ravishda umumiy irodaga bo'ysunsa, o'z impulslarini ataylab mo''tadil qilsa,
228
Abdurahim Erkayev.Tafakkur erkinligi.T. “ Ma’naviyat” 2007.6-bet
251
bu ajoyibdir.
229
Shaxsning maqsadga muvofiq faoliyati jarayonida uning erkinligi turli bosqichlarni –
erkinlikni subyektiv anglab olishdan tortib, to uni obyektiv amalga oshirishgacha bo‘lgan
bosqichlarni bosib o‘tadi. Chunonchi, shaxs o‘z faoliyati natijasini oldindan belgilab olish
imkoniyatiga ham ega. Chunki har qanday aniq vaziyatda ham bir nechta imkoniyatlar
mavjud bo‘ladi. Aks holda, ya’ni, oqilona muqobillik yetishmay turganda ham shaxs o‘z
erkinligi doirasida yuz berishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlardan o‘zini chetga oladi.
Shaxsning tanlov erkinligini, insoniyat dunyosida tutgan o‘rnini jonli tabiatdagi obyektiv
saralanish bilan qiyos etish mumkin. Biroq bular o‘rtasida ma’lum farqlanishlar ham bor.
Tabiiy saralanish bu – obyektiv jarayon. Insonning tanlov erkinligi esa amaliy xususiyatlar
ifodasi bo‘lib ham subyektiv, ham obyektiv tabiatga ega. Tanlov istagan joyida yaratilgan
moddiy va ma’naviy qadriyatlar o‘rganilishi, o‘zlashtirilishi va ijodiy takomillashtirilishi
mumkin
Inson shaxsining bu jihati faqat individual tabiatga ega bo‘lmay, balki keng ijtimoiy
mazmunga ham ega. Ya’ni, shaxslargina emas, balki katta yoki kichik el-elatlar, millatlar va
xalqlar ham taqdirlariga tegishli hollarning barchasida ijtimoiy tanlov erkinligiga egadir.
Lekin bular shaxs va ijtimoiy kuchlar sof subyektivligining natijasi emas, balki pirovardida
obyektiv taqozolanganligi oqibatidir.
Shaxs erkinligi individual sezgi, subyektiv erkinlik sifatida tanlov qilishdan
boshlansa-da, insonning tabiatan faolligi tufayli yuqoriroq bosqichlarda – maqsadga erishish
uchun tanlangan vositalarni ishlatib, muayyan xatti-harakatlar qilishda (obyektiv erkinlikda)
nihoyasiga yetadi.
Erkinlikning subyektiv va obyektiv ifodalanishlarida undagi ichki va tashqi
tomonlarning xususiyatlari, o‘zaro bog‘liqligi va muhim farqlarni payqash qiyin emas.
Shaxs erkinligining ichki tomoni belgilovchi va tuzilishiga ko‘ra ancha murakkab bo‘lib,
asosiy unsurlar sifatida maqsad va vositalarni tanlash, amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
vaziyatlarni bilishni, bu bilingan, o‘zlashtirilgan tashqi zaruriyatni ichki e’tiqod bilan
muvofiqlashtirib olish va, nihoyat, o‘zligini to‘la namoyon etish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Bular alohida olinganda ham, birgalikda olinganida va nisbiy mustaqil tarzda ham mavjud.
XX asr Yevropa mutafakkirlaridan M.Xaydegger, K.Yaspers va J.P.Sartr inson ichki
erkinligi masalasida muhim ta’limotlarni ilgari surganlar. Haqiqiy erkin tanlov – bu
individning ichki ehtiyojiga muvofiq qilingan tanlovki, uning ichki e’tiqodi, samimiyligi,
sofdilligi bilan bog‘liqdir.
230
Zaruriyat, bir qator faylasuflarning fikricha, tabiat va jamiyatda ob'ektiv shaklda
mavjud, ya'ni. inson ongidan, qonunlardan mustaqil. Boshqacha qilib aytganda, zaruriyat
hodisalar rivojlanishining tabiiy, ob'ektiv shartli borishining ifodasidir. Bu pozitsiya
tarafdorlari dunyodagi hamma narsa, ayniqsa jamoat hayotida qat'iy va bir ma'noda
aniqlanganiga ishonmaydilar, ular baxtsiz hodisalar mavjudligini inkor etmaydilar. Ammo u
yoki bu yo'nalishda tasodifan rad etilgan umumiy, muntazam rivojlanish chizig'i baribir o'z
yo'lini davom ettiradi.
Shaxs va u mansub bo‘lgan tuzilma – jamiyat manfaatlari muammosi, shaxs erkinligi
masalasi borasida bir-birini istisno qiladigan ikki xil qarashlar mavjud. Ulardan birida inson
shaxsi manfaatlarini rivojlanishning belgilovchi omili hisoblanib, mutlaqlashtiriladi.
Ikkinchisi esa, aksincha, insonga shunchaki bir unsur sifatida qarab, uning manfaatini
ijtimoiy manfaatlar oldida ahamiyatsiz qilib qo‘yadi. Tashqaridan qaraganda bu nuqtayi
nazarlar bir-biriga qarama-qarshi turadi. Amalda esa ularning har ikkalasida ham manfaatlar
229
Bahodir Zokir. Erkinlik g'oyasi takomili yoxud demokratiya tarixiga bir nazar // Tafakkur jurnali. 2008. №2.22-bet
230
Лорд Актон.Очерки становления свободы.Лондон 1992. Стр-35
252
nisbati to‘g‘risida gap boradi.
Shaxs erkinliklari, uning davlat oldidagi burch va majburiyatlari demokratiyaviy
konstitutsiyalarda qonunlashtirilgan bo‘ladi. Unda, birinchi navbatda, xalqning xohish-irodasi
erkin ifodalanishi, shu xalqning hokimiyat manbasi ekanligi o‘z aksini topadi. Shuning uchun
ham xalq davlat uchun emas, davlat xalq uchun xizmat qilishi lozim.
231
Inson erkinligining turli jihatlarini ko'rib chiqish erkinlik har bir insonga o'z niyatlarini
tashqi dunyoga etkazish imkoniyati sifatida xosdir, degan xulosaga kelishimizga imkon
beradi. Biroq, erkinlikning haqiqiy mavjudligi uni inson tomonidan anglashini nazarda tutadi.
Boshqacha aytganda, inson erkinlik nima ekanligini, u bilan qanday imkoniyatlar va qanday
oqibatlar bog‘liqligini anglab yetgan darajada erkindir. Demak, shaxsning rivojlanishi unda
qandaydir sifat jihatidan yangi qobiliyat yoki xususiyatlarning paydo bo'lishini anglatmaydi,
balki erkinlik ongining rivojlanishi bilan bog'liq. Inson ozod bo'lish nimani anglatishini
nihoyat anglaganida, har tomonlama rivojlangan shaxs hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
