Ma’lumki, tabiatdan foydalanish nafaqat tabiiy resurslardan foydalanishni, balki
ularni muhofaza qilish hamda qayta tiklashni ham o‘z ichiga oladigan tadbirlar
tizimidir.Tabiiy resurslarning turli xillari bir – biridan nafaqat xo‘jalikning
muayyan tarmog‘ida foydalanish sajiyasiga, balki ularni muhofaza qilish uchun
qo‘llaniladigan tadbirlarga ko‘ra ham farq qiladi. Barcha tabiiy resurslarni ularni
muhofaza qilish va oqilona foydalanishning asosiy tamoyillaridagi tafovvutlarga
ko‘ra ham 3 ta guruhga: tiklanadigan, tiklanmaydigan va tugamaydigan tabiiy
o‘rni to‘lib boradigan, qayta tiklana oladigan resurslar hosil qiladi. Bu guruhga
mansub bo‘lgan resurslar, shuningdek, maxsus tadbirlar o‘tkazilganda qayta
tiklanishi mumkin. Tiklanadigan resurslar qulay ekologik sharoitlarda o‘zlari qayta
tiklandi va ko‘payadi hamda ularga yetkazilgan zararni qoplash imkoniyatiga ega.
Shu sababli bu guruhga mansub bo‘lgan resurslarni muhofaza qilishdagi asosiy
ko‘lamlarining me’yori tabiiy resurslarning har bir turi uchun biologik
Belgilangan me’yor resursning qayta tiklanishi uchun zarur bo‘lgan kichik qismini
saqlab qolishni ta’minlay olishi kerak. Masalan, ovlanadigan hayvonlarning
zaxiralarini to‘ldirib borish va qayta tiklash uchun ularning populyasiyasidagi
ma’lum miqdorini saqlab qolish zarur. Tabiiy resurslarni qayta tiklash sharoitlarini
e’tiborga oladigan ilmiy jihatdan belgilangan me’yorga mos holda ulardan
foydalanish miqdori va sur’ati rejalashtirilishi lozim. Bunday holda rejalashtirish
tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda muhim iqtisodiy-ekologik tadbir
23
bo‘ladi. Ilmiy asoslangan me’yorlarga amal qilish tiklanadigan tabiiy resurslardan
foydalanishni rejalashtirish – ularni muhofaza qilishning eng muhim shartidir.
Tabiatni maqsadli ravishda o‘zgartirish uchun qo‘llaniladigan maxsus tadbirlarni
tashkil etishda ham tiklanadigan resurslarning kengaytirilgan qayta tiklanishi
ta’minlanishi mumkin.
Tiklanmaydigan tabiiy reusrlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish
tamoyillari o‘ziga xos. Masalan, foydali qazilmalar konlaridan oqilona
foydalanishning eng muhim vazifalardan biri ulardan imkoni boricha to‘liq
tugallanganiga qadar foydalanishni tashkil etishdir. Hozirgi texnologik sharoitlarda
foydali qazilmalar konlardan to‘liq qazib olinmaydi. Masalan, neftning 60 – 70%
iga qadar Yer bag‘irlarida qolib ketadi. Tabiiy gazni qazib olish koeffisiyenti esa
80 – 85% dan oshmaydi. Yer bag‘irlarida qora metall ma’danlari zaxiralarining
25% i, rangli metal ma’danlari zaxiralarining esa 20% i qolib ketadi.
Foydali qazilmalarni qazib olishda qo‘llaniladigan texnologiyadagi
kamchiliklar katta miqdordagi xom ashyoning yo‘qotilishiga, foydali qazilmani
qazib olish nihoyasiga yetkazilmagan konlarni tashlab ketish va muddatidan avval
yangi konlarni o‘zlashtirishga kirishishga sabab bo‘ladi. Shu tufayli o‘rni
to‘lmaydigan, tiklanmaydigan xom ashyo zaxiralaridan oqilona foydalanish ularni
Yer bag‘irlaridan imkoni boricha to‘liqroq qazib olishga qaratilgan usullarni
takomillashtirishni taqoza etadi.
Tiklanmaydigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish
tizimida mineral xom ashyodan majmuali foydalanishni tashkil etish vazifalari
ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, foydali qazilmalarning katta qismi
minerallar va murakkab kimyoviy birikmalarning majmuasidan iborat. Masalan,
temir ma’danlari konlarida vanadiy, kobalt, mis, rux, oltingugurt, fosfor va boshqa
unsurlar mavjud. Rangli metallarning ma’danlarida esa 10 – 12 ta asosiy metallar
bilan birgalikda 60 dan ziyod qimmatbaho unsurlar bo‘ladi (oltin, kumush,
kobalt, reniy, indiy va b.). Neft konlarida esa gaz, oltingugurt, yod, brom, vanadiy,
titan, nikel va boshqa “xamroh” majmualarni hosil qiladi. Tabiiy gazlar tarkibida
esa kondensat, geliy, oltingugurt, azot va boshqalar bo‘ladi.