Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiyaning kontseptual asoslari

Uchlamchi pardalar tuxum hujayra tuxum yo`lidan o`tayotganda, tuxum yo`lidagi bezlar ishlab chiqaradigan sekret hisobiga hosil bo`ladi. Masalan: qushlar tuxumini qoplab turuvchi po`choq, po`choq osti pardalar va tuxum oqsili uchlamchi pardalar hisoblanadi. Taraqqiy qilayotgan embrion oqsilning tarkibiy qismlarini va hatto tuxum po`chog`idagi mineral moddalarni ham o`zlashtiradi.
Tuxum hujayrada animal (yuqorigi) va vegetativ (pastki) qutblar farq qilinib, tuxum hujayra otalangach, hosil bo`lgan zigotaning maydalanishi animal qutbdan boshlanadi, chunki bu qutbda sariq modda nisbatan kamroq bo`ladi.
Urug` hujayrasi (spermiy, spermatozoid, spermatozoon) harakatchan hujayra bo`lib, tuxum hujayraga nisbatan ancha mayda (kichik), ehtiyot oziq moddalar deyarli yo`q, shuning uchun erkak hayvon organizmidan tashqarida, mustaqil ravishda uzoq fursat yashayolmaydi (14-rasm). Buqaning urug` hujayrasi sigir tuxum hujayrasidan 160000 marta kichik.
Spermiy boshcha, bo`yincha, oraliq yoki bog`lovchi bo`lim, dumchaning asosiy va oxirgi bo`limlariga ega. Hayvonot dunyosida bir-biridan ancha uzoq turuvchi hayvonlarning urug` hujayralari, aksariyat ko`pcxilik hollarda, ushbu tarzda tuzilgan bo`lib, bu ular bajaradigan vazifaning bir xilligiga bog`liq.
Spermiyning boshchasi turli hayvonlarda turlicha shaklga ega: ayg`irlarda ovalsimon, bo`qalarda - noksimon (14-15-rasmlar). Boshcha asimmetrik tuzilgan bo`lib, qoshiqchaga o`xshaydi. Boshchaning oldingi qismida plastinkali kompleksning o`zgarishidan hosil bo`lgan akrosoma (acros-yuqorigi, chetki; soma-tana) joylashadi. Akrosoma gialuronidaza fermentiga boy. Boshchaning akrosomadan keyingi qismi zichlashgan o`zak moddasidan iborat.
Bo`yincha boshchadan bazal plastinka bilan ajralib turuvchi, uncha katta bo`lmagan qism. Bo`yinchaning sitoplazmasi ikkita sentriolga ega. O`zakka yaqin joylashgan oldingi (proksimal) sentriol silindrga o`xshash tipik tuzilishni saqlab qolgan va otalanish yuz berganda zigota tarkibiga o`tib, uning maydalanishida ishtirok qiladi. Ikkinchi (distal) sentriol o`z tuzilishini ancha o`zgar-tirgan bo`lib, spermiy-ning harakat apparati tarkibiga kiradi.
Bog`lovchi qism spermiy dumchasinig asosi bo`lib, dumcha-ning o`q ipchasi va mitoxondriyalarga boy sitoplazmadan iborat. Bu joyda glikogen va boshqa makroergik moddalarning joylanishi bog`lovchi qism spar-miyni energiya bilan ta`minlashini ko`rsatadi.