Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti biologiyaning kontseptual asoslari

partenogenez, ginogenez va androgenez.
Partenogenezda yangi avlod urug’lanmagan tuxum hujayrasidan rivojlanadi. Ma’lumki, partenogenez tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. O’z navbatida tabiiy partenogenezning muqarrar (obligat), fakultativ va siklik xillari tafovut qilinadi.
Muqarrar partenogenezda hayvonlar (o’simlik biti, sodda qisqichbaqasimonlar, ayrim baliq va sudralib yuruvcxilar) qo’ygan tuxumi urug’ianmasdan turib yangi organizm hosii bo’ladi. Bu hosil bo’lgan organizrnlarning barchasi urg’ochi bo’ladi. Bunday ko’payish bir-biri bilan uchrashishi qiyin bo’igan (masalan, kavkazning qoya kaltakesakiari) mavjudotlarda namoyon bo’ladi. Bu turda ro’y beradigan ushbu obligat partenogenez tur ravnaqi uchun maqsadga muvofiq ko’payish usuiidir.
Fakultativ partenogenez ayrim hasharotlar (an, chumoiilar)da namoyon ho ‘ladi. U laming urug ‘lanmagan tuxumidan erkak organizmiar, urug’langan tuxumlaridan urg’ochi organizmlar rivojianadi.
Siklik partenogenezda muqarrar partenogenez ko’payish bilan him qatorda, populatsiyadagi erkak va urg’ochi organizmiardan jinsiy ko’payish ham sodir bo’ladi. Masaian, ayrim sodda qisqichbaqasimonlar (dafniyalar) asosan, partenogenez bilan ko’payadi. Kuz faslida erkakiari paydo bo’lib jinsiy ko’payish ham ro’y beradi.
Sun’iy partenogenezda tuxum hujayrasini turli ta’siriar (kislota, kuchsiz elektr told va b.) bilan qitiqlash natijasida shu gametadan yetuk organizm hosil qiiishga enisxiladi. Ushbu usul bilan ninateriliiarda, chuvaichang, sxiliqqurt, hasharot va hatto sut emizuvcxilarda sun’iy partenogenezga erisxilgan. Sun’iy partenogenez dastavvai A.D.Tixomirov (1885- yilda) tomonidan ipak qurtining kapalaklarini yetishtirishda qo’llanilgan.
Ginogenez partenogenezga yaqin bo’lgan ko’payish usulidir. Bu jinsiy ko’payishda spermatozoid tuxum hujayrasiga kiradi, ammo spermatozoid va tuxum hujayra yadrolami o’zaro qo’sxilmaydi. Spermatozoid tuxum hujayrasiga kirib unga ta’sir etadi, o’zi keyingi jarayonlarda ishtirok etmaydi - yo’q bo’lib ketadi. Tuxum hujayralar dan yangi organizm hosil bo’ladi. Ginogenez ayrim baliqlardä uchraydi. Spermatozoid va tuxum yadrosi bilan qo’sxila olmaydigan darajada birorta ta’sir o’tkazib, so’ng tuxum hujayrasini urug’lantirish bilan sun’iy usulda ginogenez paydo qilish ham mumkin.
Androgenez usulida ko’payish ginogenezga o’xshasa-da, ammo tuxum hujayrasiga kirgan spermatozoid yadrosi tuxum hujayra yadrosi bilan qo’sxilmaydi, tuxum hujayraning yadrosi yo’qolib, spermatozoid yadrosi saqlanib qoladi. Ko’payishning androgenez usuli A.Astaurov (1937- yilda) tomonidan kashf etilgan. U ipak qurti tuxum hujayrasining yadrosini harorat ta’sirida nobud qilib, uni sun’iy urug’lantirgan. Natijada hujayraning sitoplazmasi ona hujayraniki, yadrosi esa ota hujayraniki bo’lib qolgan. Shu zigotadan erkak organizm rivojiangan. Androgenez genetikada belgilarning ota yoki onaga bog’liqligini hamda sitoplazmaning belgilari yuzaga chiqishidagi rolini aniqlashda muhim usul hisoblanadi.
Hujayraning o’sishi va rivojlanishi
O'sish deganda hujayradagi butun kimyoviy moddalarning ( oqsil, RNK, DNK va boshqalar ) bir-biriga mutanosib tarzda ko'payishi tushiniladi. O'sish natijasida hujayraning kattaligi va massasi oshadi. Hujayraning kattaligi ma'lum darajaga yetkandan so'ng, u ko'paya boshlaydi. Agar hujayra ikki bir xil bo'laklarga bo'linsa, bunga izomorf bo'linish (izo-teng) deyiladi. Ko'pincha geteromorf bo'linish kuzatiladi. Ko'payish deb hujayra sonining oshishiga aytiladi. Ko'payish ko'ndalangiga bo'linish yo'li bilan, ba'zan esa kurtaklanib yoki spora hosil qilib amalga oshadi. Ko'payish jarayoni hujayraning uzayishidan, nukleoidning ikkiga bo'linishidan boshlanadi. Nukleoid - superspirallashgan, zich joylashgan DNK molekulasidir (u replikon ham deyiladi). Mikroorganizmlarda ham DNKning replikasiyasi, DNK-polimeraza fermenti orqali amalga oshadi. DNK ning replikasiyasi, bir vaqtning o'zida, qarama-qarshi yunalishda ketadi va u ikkilanib qiz hujayralarga o'tadi. qiz hujayrada ham DNK ketma-ketligi ona hujayranikidek bo'ladi. Qo'shimcha moddalar (kiritmalar). Hujayralarning o'sishi uchun o'sish moddalari ham zarur. Bunday o'sish faktorlari 3 guruh birikmalar - aminokislotalar, purinlar, pirimidinlar va vitaminlardir. O'sish faktorlariga muhtoj organizmlarni auksotrof organizmlar deyiladi. O'sish faktorlariga muhtoj bo'lmaganlari esa prototrof organizmlar deyiladi.Uglerod manbaiga qarab ( kontrastruktiv metabolizm uchun) tirik organizmlar ikki guruhga bo'linadi: avtotroflar hujayraning barcha komponentlarini karbonat angidriddan sintez qiluvcxilar va geterotroflar - konstruktiv metabolizm uchun uglerod manbai sifatida organik birikmalarni ishlatuvcxilar. "Avtotrofiya" grekcha autos o'zim, tropos - ovqat degan ma'noni anglatib, mustaqil ovqatlanish degan ma'noni bildiradi, "geterotrofiya" so'zi grekcha xeteros - boshqa va tropos - ovqat, ovqatlanish degan ma'noni anglatadi. Kimyoviy elementlarga bo'lgan extiyoj. Hujayrani qurish uchun zarur elementlar makro- va mikroelementlarga bo'linadi. Makroelementlarga hamma organizmlarda uchraydigan 10 ta element- uglerod, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir kiradi. Mikroelementlarga: marganes, sink, molibden, mis, kobalt, nikel, vannadiy, bor, xlor, natriy, selen, kremniy, volfram va boshqa elementlar kirib, qaysiki ularga hamma organizmlar muhtoj.