Navoiy davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi psixodiagnostika va eksperimental psixologiya

1 - bosqich
2 - bosqich
Rasmlarning 1-seriyasi	Rasmlarning 2-seriyasi	So‘zlarning 1-qatori	So‘zlarning 2-qatori
no‘xat	chig‘anoq	karton	jadval
eshak	krovat	vagon	hafta
kalit	truba	dehqon	so‘m
arava	nok	pianino	qarg‘a
qo‘ng‘iroqcha	supurgi	botinka	fleshka
stol	echki	karta	ari
olcha	buket	tepalik	ko ‘zoynak
etik	tramvay	ushoq	suv
vilka	arra	pero	ovchi
baliq	stul	ko‘mir	qo‘y
bochka	bola	olmaxon	bulut
bosh	bolg‘a	qurol	terak
bufet	shisha	yigitcha	qalam
atirgul	g‘ildirakli arava	nok	velosiped
parovoz	taroq	dasturxon	botinka
kreslo	zambarak	sho‘rva	echki
bayroq	daraxt	plash	salon
xo‘roz	olma	mushuk	sohil
qaychi	kitobcha	pichoq	burun
zontik	shlyapa	bosma qog‘oz	po‘kak
vaza	uy	sirka	mehmonxona
sigir	it	gul	sovun
divan	skameyka	mehnat	ilon
kaptar	eshik	osmon	tova
soat	piyola	gugurt	qush
qariya	daryo	siyoh	salat
ko‘zoynak	pech	qulf	raketa
chiroq	skripka	qul	nonushta
oyoq	papiros quti	daraxt	qor
pianino	ot	yong‘in	truba

Eshitish xotirasini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ham shunday o‘tkaziladi. Sinaluvchiga quyidagi qo‘rsatma beriladi: «Hozir sizga so‘zlar qatorini o‘qib beraman, siz esa eshitib bo‘lganingizdan so‘ng, ularni istalgan tartibda menga aytib berasiz». Tadqiqotchi tadqiqot qaroriga sinaluvchi aytgan barcha so‘zlarni – takrorlaganlarini ham, yo‘q so‘zlarni qo‘shib qo‘yganlarini ham yozib boradi. Olingan natijalar foizlarda miqdoriy o‘lchash orqali tahlil qilinishi mumkin.

Ko‘rib esda olib qolingan narsani qayta tiklash
Ko‘rish xotirasi xususiyatlarini D.Wechsler (1945) taklif etgan metodika yordamida o‘rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o‘rganish subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga qarash taklif etiladi (6-ilova). Har bir rasm sinaluvchiga 10 soniya ko‘rsatiladi. Keyin sinaluvchi toza oq qog‘ozga ko‘rgan narsasini qayta esga tushirib, chizishi kerak. Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish mumkin.
Figura A: 1) ikki kesishgan chiziq va ikki bayroq – 1 ball; 2) to‘g‘ri joylashtirilgan bayroq – 1 ball; chiziqlar kesishganda to‘g‘ri burchak – 1 ball. Eng Yuqori baho – 3 ball.
Figura B: 1) katta kvadrat ikkita diametri bilan – 1 ball; 2) katta kvadrat 4 kichik kvadrat – 1 ball; 3) ichki diametr barcha ichki kvadratlar bilan – 1 ball; 4) kvadratchalardagi 4 ta nuqta – 1 ball; 5) aniq taqsimlanganlik – 1 ball. Sinaluvchi olishi mumkin bo‘lgan eng Yuqori baho – 5 ball.
Figura V: 1) ochiq to‘g‘ri to‘rtburchak – 1 ball; 2) markaz va o‘ng chap tomon to‘g‘ri esga tushirilgan – 1 ball; 3) bir noto‘g‘ri chizilgan qismni hisobga olmaganda, figura umuman to‘g‘ri – 1 ball; 4) figura to‘g‘ri esga tushirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball.
Figura G: 1) katta to‘g‘riburchak ichida kichik to‘g‘riburchak – 1 ball; 2) ichki to‘g‘riburchakning hamma uchlari tashqi to‘g‘riburchak uchlari bilan birlashtirilgan – 1 ball; 3) kichik to‘g‘riburchak katta to‘g‘riburchakda aniq joylashtirilgan – 1 ball; eng Yuqori baho – 3 ball. Eng Yuqori natija – 14 ball.
Bu metodikadan maktabgacha ta'lim muassasalarining katta va tayyorlov guruhi bolalarini hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tekshirishda foydalanish mumkin. Bu topshiriqlarni bajarganlaridan so‘ng bolalarning nafaqat geometrik figuralarni xotirada olib qolish va uni esga tushirish qobiliyatlari haqidagina emas, balki xotira bo‘yicha rasm chizish malakalarining shakllanganligi, sensomotor faoliyat holati haqida ham bilib olish mumkin.


Bentonning ko‘rish xotirasini o‘rganish testi
Bu testni A.L.Benton (1952) turli shakldagi rasmlarni ko‘rib esda olib qolish xususiyatlarini o‘rganish uchun ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko‘rsatiladigan rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o‘zaro teng. Ularning har biri 10 ta namuna kartochkalaridan tuzilgan. Kartochkalarda bir nechta oddiy geometrik figuralar aks ettirilgan (7-ilova).
Har bir kartochka 10 soniya ko‘rsatiladi. Kartochkalar ko‘rsatilgandan so‘ng ularda chizilgan figuralarni esga tushirib chizish taklif etiladi. Olingan natijalar miqdoriy va sifatiy tahlil qilinadi. Sinaluvchi to‘g‘ri chizgan figura – 1 ball bilan, noto‘g‘ri chizilgan figura – 0 ball bilan baholanadi. Tadqiqot natijalarining umumiy bahosi faqatgina ko‘rish xotirasining holati haqidagina emas, balki aqliy taraqqiyot darajasi haqida ham bilishga imkon beradi.
Tovushlarni eslab qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar
Ma'nosiz so‘zlarni esda olib qolish uchun o‘tkaziladigan sinovlar mexanik xotira hajmini o‘rganishga qaratilgan. Tajriba quyidagicha o‘tkaziladi: sinaluvchiga alohida qog‘ozga yozilgan tovushlar aytiladi (7-jadval), keyin istalgan tartibda esga tushirish so‘raladi.
Hikoyani qayta esga tushirish
So‘z-mantiq xotira xususiyatlarini o‘rganish hikoyani qayta esga tushirish metodikasi yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunda faqatgina matnni tushunish va eslab qolish qobiliyatigina emas, balki og‘zaki va yozma nutq qobiliyatlari ham aniqlanadi. Tajriba o‘tkazish uchun turli murakkablikdagi hikoyalarni tayyorlab olish kerak. Ularni alohida qog‘ozlarga kompYuterda yozib olish mumkin. Kichik bolalar uchun hikoyalar qisqacha, mazmuni tushunarli bo‘lishi kerak. Bunday hikoyaga misol keltiramiz:
Qadim zamonda bolalar yashagan ekan. Ularga onasi yog‘och ot sovg‘a qiladi. Bolalar kuchuk va mushukni otga mindirib, sayr qildira boshlaydi. Yaxshi sayr qilib Yurganda, ot birdan Yurmay qolibdi. Bolalar qarasa, otning oyog‘i sinib qolgan ekan. Bolalar Anvar amakini chaqirishibdi va u otni tuzatib beribdi.
Har bir hikoyada sifatiy tahlildan boshqa, miqdoriy tahlil qilish imkonini beradigan ma'lum so‘z birliklari sonini ajratib olish kerak. Bunda hikoya boshqacha turga, ya'ni miqdoriy tahlil qilganda tadqiqotchi uchun kalitday holga keladi. Masalan:
Bir bola G’bor ediG’. Uning ismi G’Abror ediG’. AbrorG’ onasi bilan G’ko‘chagaG’ o‘ynashga chiqdiG’. Abror G’tez-tez chopib borayotibG’, toshga G’qoqilib tushdiG’ va yiqildiG’. Abrorning oyog‘i G’lat ediG’. Uning oyog‘iG’ qattiq og‘ridiG’. Onasi Abrorni G’doktorga olib bordi. Doktor oyog‘iniG’ boylab qo‘ydiG’ va u og‘rimay qoldiG’.
Kattaroq bola uchun murakkabroq hikoyalar tanlanishi mumkin. So‘z birikmalarining ma’lum miqdori ajratilgan bir necha hikoyalarni keltiramiz:
1. 136-o‘rta maktabG’ o‘quvchisiG’ o‘n ikki yoshliG’ SanjarG’ yozgi ta’tilniG’ buvisinikidaG’, qishloqdaG’ o‘tkazdi. Kechki paytG’ o‘rmondanG’, qaytayotibG’, Sanjar temir yo‘lningG’ tuzatilmaganliginiG’ payqab qoldiG’. Sanjar bu haqda temiryo‘lchilarga xabar berdiG’. HalokatningG’ oldi olindiG’. HushyorlikG’ ko‘rsatgan bolaG’ mukofotG’ bilan taqdirlandiG’.
2. Dushanba kuni kechqurunG’ amerika passajir samolyotiG’ «Boing»G’ Kanada yaqinidaG’ boshqa samolyotga urildiG’. 180 ta yo‘lovchining barchasi, jumladan, 18 nafar ayolG’ va 9 nafar bola hamG’ hech narsani ko‘rib bo‘lmaydiganG’ qorong‘iG’ qorongi bo‘lishiga qaramasdanG’, bo‘ronli kundaG’ qutqazildi. Hamma passajirlarG’ «Rossiya» teploxodi bilanG’ portga etkazildi.
Hikoyani qayta esga tushirish bo‘yicha tajribani turli tartibda o‘tkazish mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarga hikoyani eksperimentator o‘qib beradi. Keyin iloji boricha matnga o‘xshash qilib, eshitilgan hikoyani esga tushirish so‘raladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari esa hikoyani mustaqil o‘qishlari eshitishlari mumkin.
Shuni esda tutish kerakki, hikoyani idrok qilish, uni o‘qib berish usuliga bog‘liq. Tadqiqotchi hikoyani o‘qib berishi sinaluvchiga hikoya mazmunini tushunishni osonlashtiradi, «eshitganini» idrok qilishi uchun ko‘proq kuch, diqqatning barqarorligi talab etiladi (S.Ya.Rubinshteyn, 1970). Sinaluvchi mustaqil o‘qiganida unda matnni bir necha marta qarab chiqish imkoniyati tug‘iladi, shu bilan bir vaqtda yomon o‘qilganda matnning mazmunini tushunishda qiyinchilik vujudga keladi. Hikoyani yozma ravishda esga tushirishda yanada ko‘proq qiyinchiliklar vujudga keladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik sinaluvchilar hikoya qilib berishni afzal ko‘radilar.
Agar bola eshitgan hikoyasini aytib berishga qiynalsa, o‘rgatuvchi dars elementlarini qo‘llashi mumkin. (S.Ya.Rubinshteyn, 1962, 1970). Hikoya bir necha marta o‘qib beriladi va keyin sinaluvchi bilan birga o‘qilganini muhokama qilinadi.

Mavzu yuzasidan nazorat savollari

1. 
   Bilish jarayonlarini diagnostika qilishning amaliy ahamiyat nimada deb hisoblaysiz?
   
2. 
   Korrektur sinovi metodi yordamida diqqatning qanday xossalari o’rganiladi?
   
3. 
   Xotira jarayonlarini o’rganishda qanday metodlardan foydalaniladi?
   
4. 
   Bilish jarayonlarini o’rganishda qo’llaniladigan metodlarni barcha yoshdagi tekshiriluvchilarga tadbiq etish mumkinmi?