Uza turk tangrisi, turk iduq subi yiri ancha timis: “turk bo„dun yo„q bo„lmazun”, tiyin, “bo„dun
bo„lchun, tiyin”, qangim Iltaris qag„anig„, o„gim Ilbilga qatunig„ Tangri to„pasinta tutup yo„garu
ko„turmis arinch. Qangim qag„an yiti yigirmi arin tashiqmis, tashra yo„riyur, tiyin, ku asidip
baliqdaqi tag„iqmis, tag„daqi inmis, tirilip yatmis ar bo„lmis. Tangri kuch bartuk uchun qangim
qag„an susi bo„ri tag armis, yag„isi qo„ny tag armis, ilgaru, qurig„aru sulap tirmish...‖ (Ktu 9-
12) – Tabg‗ach xoqoniga dushman bo‗ldi, dushman bo‗lib, quvilib, o‗zini tiklashga umid qilib,
yana taslim bo‗libdi. SHuncha mehnatini, kuchini sarf etganini andisha qilmay, Tabg‗ach xoqoni
―turk xalqini o‗ldirayin, urug‗ini qoldirmayin‖, der ekan, uni yo‗qotib borayotgan ekan.
YUqorida turk tangrisi, turkning muqaddas suvi eri shunday degan ekan: ―Turk xalqi yo‗q
bo‗lmasin‖, deb ―xalq bo‗lsin‖, deb otam Eltarish xoqonni, onam Ilbilga xotunni Tangri tepada
tutib, yuqori ko‗targan ekan. Otam xoqon o‗n etti yigiti bilan toqqa chiqib ketgan, tashqarida
yuribdi, degan xabarni eshitib, shahardagi toqqa chiqibdi, tog‗dagilar pastga tushibdi, yig‗ilib,
etmish jangchi bo‗libdi. Tangri kuch bergani uchun, otam xoqonning qo‗shini bo‗riday ekan,
dushmani qo‗yday ekan, sharqqa, g‗arbga qo‗shin tortgan ekan...
Mazkur parchadagi Tangri so‗zi ―xudo‖ ma‘nosida qo‗llangani bois, turk xalqining asirlikdan
qutulishi, muvaffaqiyatlari, dushman ustidan g‗olib kelgani Tangriga, ya‘ni xudoga bog‗liq qilib
qo‗yilgan. Turk xalqini Tangri, shuningdek, er-suv o‗limdan – er ostidan qutqarib, yuqoriga –
uchinchi qavat olamga ko‗tardi, Eltarish xoqon o‗n etti yigitni butun boshli lashkarga aylantirgan
ekan, bu ham Tangrining himoyasi ostida bo‗ldi. Eltarishning qo‗shinini bo‗riday va
dushmanning lashkarini qo‗yday qilgan ham Tangridir. ―xudo‖ ma‘nosida qo‗llangan Tangri
bilan ―osmon‖ ma‘nosida qo‗llangan tangrini mualliflar juda yaxshi farqlaganlar – ko‗k so‗zi
faqat osmon ma‘nosidagi tangri so‗ziga nisabatan qo‗llangan; ―xudo‖ ma‘nosidagi Tangri so‗zi
oldidan ―ko‗k‖ so‗zi ishlatilmaydi. ―Osmon‖ ma‘nosidagi tangrigina qadimgi turkiy mifologiyada
ota deb tasavvur qilingan. Muallif Yo‗llig‗ tigin ham. Qolaversa, jamiki turkiy qavmlar ―xudo― va
‖osmon‖ ma‘nosidagi tangrilarni yaxshi farqlaganlar, balki Tangrining xudoga aylangani haqida
mif bo‗lgan bo‗lishi mumkin. Zotan, bu bitigtoshlarda ―xudo‖ ma‘nosidagi Tangri ruhiy ma‘no
ifodalab, u haqdagi mifologik tasavvur saqlangan, xolos. Tangri haqida mifga ishora qiladigan bir
dalil bor. Bu – Irq bitigining birinchi hikoyasidagi Tinsi timsolidir. Tinsi – xitoy podshohining
unvonidir. Qadimgi turkiy qavmlarning tasavvuriga ko‗ra, odam tushida Tinsini ko‗rsa, hayotda
muvaffaqiyatga erishar ekan.
.
Do'stlaringiz bilan baham: |