Navoiy davlat pedagogika instituti ibragimova shoxzodaning

Eskiz va uni chizish 
Bu mavzu bo'yicha metodik tavsiyalar odatda, eskizlar chizish tartibini bayon 
etish yoki tasvirlash, detallarni o'lchash usullarini ko'rsatish, ularni tanlashga oid 
maslahatlarni berishdan iborat bo'ladi. Bu malumotlarning hammasi o'qituvchilarga 
ma'lum va bu ishning 8-sinfda boshlanishi o'qitish tajribasida qabul qilingan 
eskizlarni chizish usullariga tubdan o'zgartirishlar kiritishni talab qilmaydi. Dastlab, 
bolalar endigina o'zlari uchun yangi bo'lgan grafik ishlarnirig turi bilan tanishib 
kelayotganda 
o'quvchilaming 
mustaqil 
ishlarga 
bo'lgan 
talablari 
biroz 
soddalashtirilishi lozim. Masalan, asosiy ko'rinishni tanlash, predmetning shakliga 
qarab ko'rinishlarining sonini va eskizlarini bajarish tartibini aniqlash haqida 
o'quvchilarga tayyor holda, qisqacha tushuntirishlar berish lozim. 
Metodik adabiyotlarda eskizlar chizish tartibi to'g'risida tavsiyalar berilgan. 
O'quvchilarga predmetning zarur bo'lgan barcha ko'rinishlarini chizmaga 
joylashtirishni to'la o'rgatish maqsadida uning simmetrik o'qlarini va gabaritlarini 
qo'yishga o'rgatishning zarurligi ko'pchilik metodistlar tomonidan e'tirof etilgan. 
O'quv-chilarda predmetga jismlarning «yig'indisi» yoki «ayirmasi» sifatida qarash, 
predmet qismlarini hamrna ko'rinishlarda birin-ketin orttirish yo'fi bilan bajarish, 
ya'ni «qismdan butunga», «butundan qismga degan tamoyillarga asoslanib, predmet
ko'rinishlarini yasash usullarini shakllantirish kerak. Eskizlar chizishda
naturani kuzatish juda katta ahamiyatga ega, bu jarayonning mohiyatini yuqorida 
bayon etgan edik. 
Eskiz chizishdan oldin: 

---

— 
detalning umumiy shakli haqida tasawur hosil qilish uchun uni tezgina 
ko'zdan kechirish; 
— 
detal qismlarini diqqat bilan o'rganib chiqish, chiziqlar, chuqurchalar, 
tcshiklar va hokazolarning shakli hamda ularning fazoviy munosabatlarini aniqlash; 
— 
predmetni eskiz chiziladigan qilib qo'yilgan vaziyatida yana bir qayta 
ko'zdan kechirish kerak. Eskiz chizish jarayonida: 
— 
predmetning biror qismining shakllarini aniqlab olish uchun vaqti vaqti 
bilan uni ko'zdan kechirib turish zarur. Eskiz chizib bo'lingandan keyin: 
— 
chizilgan tasvirlarning to'laligini va to'g'riligini tekshirish uchun 
predmet 
shaklini diqqat bilan ko'zdan kechirish; 
— 
eskizga o'lchamlar qo'yish lozim. 
Tasvirlarga o'lchamlar qo'yishda o'lchov asboblaridan oqilona foydalanish, 
o'lchov olish shtangensirkulidan o'lchash ishlarida foydalanish usullariga e'tibor 
bermoq lozim. 
Darslikda eskizlar chizishga oid ko'rsatmalar va namunaviy misollar 
ko'rsatilgan. Shuni alohida ko'rsatib o'tish lozimki, bu mavzuni o'rganishda darslikda 
berilgan rasmni ko'r-ko'rona ko'chirish yaramaydi. Darslikdagi rasmdan faqat eskiz 
chizish bosqichlarini tushuntirishda foydalanish, ammo chizish uchun esa shu 
rasmdagi topshiriqqa yaqin bo'lgan modelning aslidan foydalanish kerak. 
Chizmachilik asboblari 
ishlatilmasdan 
va 
masshtabga rioya 
qilmasdan buyumning nisbatlarini saqlagan 
holda ko'zda 
chamalab, 
bajarilgan chizma eskiz hisoblanadi. 
2.3.Eskiz tuzish tartibi. 
Eskizlarni quyidagn tartibda tuznsh tavsiya etiladi (2 va 3-shakllarda bеrilgai 
detallar misolida ko`rib chiqamiz). 
1. Dеtalning formasi va uning tashqil etgan elеmеntlari diqqat bilan o`rganiladi, 
nomi, vazifasi va matеriali aniqlaiadi. 
2. Dеtalning asosiy ko`rinishi, vaziyati, boshqa zarur ko`rinishlar soni va 
qog`ozning formati bеlgilanadi. 

---

3. Formatnipg ramka chiziqlari ingichka chiziq bilan chiznladi, asosiy yozuv 
uchun joy qoldiriladi, har bir ko`rinishniig simmеtrik o`qlari va aylanalarning o`qlari 
o`tkaziladi. 
4. Dеtalning tashqi konturi uning ayrim elеmеntlari orasidagi nisbatlar 
saqlangan holda ingichka chiziq bilan barcha ko`rinshnlarda bir vaqtda chiziladi. 
Dеtal elеmеitlarining o`q va markaz chiziqlari, so`ngra bu elеmеntlarning 
tashqi qiyofalari tasvirlanadi (2-shakl, a). 
5. Dеtalning ichki tuzilishi ko`rinmas kontur chiziqlar bilan ingichka qilib 
chiziladi. Ichki kontur chiziqlarni maqsadga muvofiq ravishda qirqim va kеsimlar 
bajarilishi nazarda tutklgan xolda bajarish kеrak (2-shakl, b). 
6. Zarur bo`lgan qirqim va kеsimlar bajariladi. Ortiqcha chiziqlar o`chiriladi. 
Dеtalga zarur bo`lgan o`lcham chiziqlari o`tkaziladi. Strеlkalar, dеtal va uning 
elеmеntlari shakllarini ifodalovchi shartli bеlgilar (aylana, kvadrat, radius, sfеra va 
xokazolar) sirtlarning gadir-budurlik bеlgilari qo`yiladi. Qirqim va kеsimlarda 
shtrixovka bajariladi, O`zDST 2-303—80 ga muvofiq ko`rinishlardagi chiziqlar 
yo`g`onlashtiriladi. Eskizning asosiy yozuvi bajariladi (3-shakl, a). 
7. O`lchash asboblari bilan detallardan zarur bo`lgan o`lchamlar olinadi va 
chizishga qo`yiladi. Dеtalii tashqil etuvchi sirtlarning g`adir-budurliklari qo`yiladi. 
Eskizning asosiy yozuvi to`lgazyladi (3-shakl, 6). Zarur xollarda dеtalga oid bo`lgan 
tеxnikaviy talablar va izoh yozuvlari yoziladi. 
5-shaklda bеrilgan vеntel ko`rinisining eskizini tuzish tartpbi 6-shaklda 
ko`rsatilgan. Bu dеtal ancha murakkab bo`lganligi uchun uning uchta proеksiyasini 
chizish maqsadga muvofiq bo`ladi. 
2.4.Kesim va qirqim talab qilinadigan detallarning shaklsini chizish 
Ma’lumki, eskizlar lo‘g‘ri burchakli proyeksiyalashga amal qilingan holda, ko'zda 
chamalab detaining qismlari orasidagi nisbatlarni saqlab, ehizinaehilik asboblari 
qo'llanilmay qo‘lda chiziladi. Eskizlar millimetrlangan, kataklangan yoki oq qog'ozlarda 
chiziladi. 

---

Eskizlar, asosan detaining asliga qarab chiziladi. Kerakli kesim va qirqimlar 
qo'llanilib, eng kam ko'rinishda chizishga harakat qilinadi. O'lchamlari detaining aslidan 
o'lchab qo'yiladi. 
Misol. 7-shaklda detaining asli o'rnida uning yaqqol tasviri berilgan bo'lib, uning 
eskizi chizilsin. 
Berilgan detal sinehiklab o'rganib chiqiladi. Detal, asosan, silindrlardan tuzilganligi 
uchun uni bitta bosh ko'rinishda chizish mumkin. Detaining ichki tuzilishi profil qirqim 
orqali ko'rsatiladi. Kichik silindrik teshiklari chiqarilgan kesimda, silindr ichidagi 
qovurg'ani ham chiqarilgan mahalliy kesimda tasvirlash kerak bo'ladi. O'lchamlari 
detaining o'zidan o'lchab olinadi va shaklda qo'yib ko'rsatiladi. Shakl taxt qilinadi. 
Ishchi daftariga (kataklangan) eskiz chizishni yaxshi bilasizlar. Endi oq qog'ozga 
eskiz chizishni o'rganamiz. Buning uchun avval o'zaro parallel, gorizontal, vertikal, turli 
holatlardagi qiya hamda o'zaro perpendikulyar chiziqlarni qo'lda chizish mashq qilinadi. 
Bundan tashqari, turli to'g'ri burchakli to'rtburchak, kvadrat, aylana va uning yoylarini 
chizish orqali qo'lni shakl chizishga o'rgatib borish tavsiya etiladi. 
Masalan, 7-shaklda podshipnik deb nomlanuvchi detaining asliga (bu yerda uning 
yaqqol tasviri berilgan) qarab tahlil qilinsa, ikkita ko'rinishda (bosh va chapdan) chizilishi 
mumkin. Shunda silindrning ostki asosini plita bilan mustahkam bog'lovchi 
qovurg'alarni kesim orqali, silindrni esa profil qirqim orqali ko'rsatish qulay hisoblanadi. 
1. Eskiz chizish shartiga muvofiq ko'rinish o'rnilari to'g'ri to'rtburchaklarda belgilab 
olinadi hamda detal asosi va silindrik qismi, qovurg'alar chizib chiqiladi (8-shakl, a). 
2. Detal konturi aniqlab olinadi va profil qirqim hamda kesim bajariladi (8- shakl, 
b). 
3. Shakllar o'lchamlari aslidan o'lchab olinadi. Bu yerda detaining asli bo'lmaganligi 
uchun o'lcham chiziqlariga uning son qiymatlari qo'yilmadi (8- shakl, c). 
Yoki ushbu detal eskizini uchta ko'rinishda chizib, qovurg'alarning o'zaro 
joylashishini ustdan ko'rinishida A—A qirqim orqali tasvirlash mumkin. Shunda 
detaining asosi—plitaning shakli ham to'liq ko'ringan bo'ladi (9-shakl).
2.5.Texnik rasm 

---

Texnik rasm aksonometrik proyeksiya turlaridan biriga asoslanib chiziladi va 
uning qoidalariga toTiq amal qilinadi. Texnik rasm chizishda shaklchilik asboblari 
ishlatilmasdan, narsaning nisbatini ko‘zda aniqlab, chamalab chiziladi. Texnik rasm 
chizishda ko‘pincha izometriya tanlanadi. Shunga ko‘ra qo‘lda, ko‘z bilan chamalab 
izometriya o‘qlarini o‘tkazish uchun yarim aylana chiziladi va uning yarmi teng 
uchga bo‘linadi (10-shakl, a). 1 va 2 nuqtalar 0 bilan tutashtiriladi. Yoki 0 dan ikki 
tomonlama beshtadan bo‘lak o‘lchab qo‘yiladi va pastga uchtadan bo‘lak qo‘yilib, 
1 va 2 nuqta 0 bilan tutashtiriladi (10-shakl, b). 
Muntazam oltiburchakning texnik rasmini chizish uchun x o‘qqa OA=OB, у 
o‘qqa OC=OD kesmalar o‘lchab qo‘yiladi va C, D lardan x ga paraUellar chizilib, 
ularga Dl=D2 va C3=C4 masofalar o'lchab qo‘yilib, A 3,1, В va 2, В va 4 nuqtalar 
o‘zaro tutashtiriladi (11-shakl, a, b). 
Muntazam oltiburchakni proyeksiyasisiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizish uchun (12-shakl, 
a, b, с) x o‘qqa О dan ikki toraonga OK=OL=AK=BL, ya’ni ikkitadan bo'lak 
qo‘yiladi. AK to‘rtga bo‘linib, ОТ masofa у o‘qqa ikki tomonlama o'lchab qo‘yiladi. 
С va D lardan x o‘qqa parallel chizib, К va L nuqtalardan у o‘qqa parallel o‘tkazilgan 
shtrix chiziqlarda 1,2 va 3, 4 nuqtalar topiladi (12-shakl, b). A va 1, A va 3 nuqtalar 
hamda В va 2, В va 4 nuqtalar tutashtiriladi (12-shakl, c). Aylanani ellips 
ko‘rinishida chizish uchun o‘zaro perpendikulyar AB va CD chiziqlar chiziladi va 
ularning kesishgan chizig'i О dan A va В tomonga beshtadan,
О dan С va D tomonga 

---

uchtadan bolak o‘lchab qo‘yiladi. 1 va 2 nuqta D bilan tutashtirilib, davomiga 
lC,=OC, 2A1=2A masofalar o‘lchab qo‘yiladi va A, A, Сг С nuqtalar ravon qilib 
tutashtiriladi. Shu tartibda elhpsning qolgan qismlari yasaladi (13-shakl, a). 13-
shakl, b, с larda V va W tekisliklarda aylanalaming tasvirlanishi ko‘rsatilgan. 
Detaining texnik rasmini izometriyada chizish 162-shaklda misol lariqasida 
berildi. 
Qiyshiq burchakli dimetriyada texnik rasm chizishda у o‘qini 45° burchakda 
o'tkazish uchun 163-shakl, a dagidek yarim aylana chizilib, uning yarmi o'rtasidagi 
1 nuqta orqali chiziladi. Aylanani V da o‘z kattaligida chizish lozim bo‘lsa, H va W 
larda bir xil ko'rinish va kattalikdagi qisiqroq ellipsda bajariladi. H da chizilishi 
lozim bo‘lgan ellipsni bajarish 15-shakl, b da ko‘rsatilgan. z o‘qqa nisbatan 7° 
burchakda ellipsning kichik o‘qi o‘tkazilib, unga perpendikulyar qilib katta o'qi 
o'tkaziladi. О dan kichik o'qqa bir bo‘lakdan, katta o‘qqa 3 bo'lakdan bir xil 
kattalikdagi kesmalar o‘lchab qo‘viladi. 1 va 2 nuqtalar О bilan tutashtirilib, ularning 
davomiga 1C,=0C, 2A=2A masofalar o'lchab qo‘yilib, А, А,, С,, С nuqtalar ravon 

---

tutashtiriladi. Ellipsning qolgan qismlari ham shu usulda yasaladi. 16-shaklda detal 
texnik rasmining frontal dimetriyada chizilishi misol tariqasida berildi.
Tеxnikaviy rasm chizishda quyidagi hoidalarga amal qilish kеrak: 
1. Tеxnikaviy rasm chizishda aksonomеtrik proеktsiya turlaridan birortasi 
tanlab olinadi va uning qoidalariga amal qilinadi. 
2. Tеxnikaviy rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatmasdan narsaning 
nisbatini ko`zda aniqlab chiziladi, ya'ni ko`z bilan chamalash ustiriladi. 
3. TеxnikABiy rasm chizishda qoqoz knopkalanadi va har tomonga 
aylantirmasdan bir vaznyatda saqlanadi. Rasm chizuvchining qo`li qo`g`oz ustida 
har tomonlama yеngil harakat qilishi kеrak. qalamini uchidai yo`g`oriroq ushlab 
rasm chizishga odatlanlsh kеrak. 
4. Rasm GOCT 2.317-G9 ga binoan aniq formatda bajarilib, ramka chizig`i va 
burchak shtamshtari chizilishi, ya'ni rasm taxt qilinishi lozim.
5. Yozuvlarning hammasi standart shriftlar bilan yoziladi. Tеxnikaviy rasm 
chnznshda chiziqlarga alohida e'tibor bеrish zarur. 
Rasm elsmеntlarnning asosini ajralmas qismi chiziq bo`lnb, uning vazifasi 
turlichadir .Rasm chizishda qalamni bosmasdan, еngil yurgiziladi. Chiziq shakl 
qirasi shipi aniqlaydi, jismni fazodan ajratadi, asosny proportsiyalarni bеlgilaydi, 
alohida qismlarga ajratib, hajmni ifoda qiladi. 
Har sanday narsa uch o`lchamga: balandlik, kеnglik va uzunlnkka ega bo`lib, hajm 
va ma'lum bir shakldan iborat. Xajm dеganda prеdmеtning uch o`lchamga egaligi 
va shakl dеganda uning tashqi qiyofasini tushunamnz. Shuning uchun rasm 
chizishda shaklniig xajmliligini sеzish zarur. Oddiy shakllardan iborat narsalarnnng 
rasmiin chizishdan boshlaboq, odam o`zida fazoviy tasqavur qilish sеzgisini o`stirib 
borishi zapyp. Rasm chizishdan avval narsaning xamma tomonlarini sinchiklab 
ko`rish kеrak. Shundan kеyingina uning rasmini to`gri bajarish mumkin. 
Narsaning hajmi unga tushib turgan yorug`lik yordamida yaxshi aniqlanadi. 
Narsalarni idrok qilish va undan nusxa ko`chirib, rasm yaratish yorug`lik va soya 
yordamida bajariladi. Parsa ustiga tushgan yorug`lik uning xaraktеriga qarab har xil: 
eng yorusdan tim soragacha bo`lishi mumkin. Yoruglik manbaiga qarab narsadagi 

---

soyalar har xil bo`ladi. Agar narsa aylanish sirti (shar, konus,tsilindr va shu kabilar) 
day iborat bo`lsa, u vatstda yoruglnkning parsa yuzasiga tik tushib turgan joyn uning 
yaltirog`i dеyiladi (17-shakl). 
Yaltiroqining qarama-qarshi tomonini narsaning soyasi dеyiladi. Еrurlik sirtga 
urinma bo`lib o`tgan joy(yaltiroqidan to o`z soyasigacha) yarim soya dеyiladi. 
Narsalarning uz soyasi tomoiiga boshka biror narsa yorug`ining aksi tushib tursa, 
ya'ni boshqa narsa o`z yorug`ligi ta'sirini o`tkazsa, bu joyni rеflеks dеyiladi. 
Yorug`lik va soyalarni rasmda to`g`ri tasvirlash uchuy quyidagi pardozlash 
(soyalash) usullaridan foydalanamiz (18- shakl): 
1. Tushеvka - bu usulda soya nuqtalar yordamida nfoda qilinadi (18-shakl, v). 
2. Shtrixovka - bunda soyalar to`g`ri chizi?lar bilan ajratiladi. Soyalash asosan 
sirt yasovchilariga parallеl olinadi. Yassi shakllarda koordinata o`qlariga narsallar 
shtrixlanishi mumkin (18- shakl, b, g). 

---

3. Shrafirovka usulida soyalash tur shaklida bajariladi, ya'ni ikki tomonlama 
to`g`ri chizitslar bnlan shtrixlanadi. Aylanma sirtlar bo`lgan hollarda ular sirt 
yuzasida o`tuvchi ellipssimon chizitslar yordamida soyalanadi (314 shakl,a va 322- 
shakl). 
4. Pardoelail usuli — rasm soyasi qalam bilam ishqalanib, qoraytiriladi yoki bo`yoq, 
tush suyultirilib muyqalamda bo`yaladi. 

---

Adabiyotlar 
1. Dеmbinskiy S.I. O’rta maktabda chizmachilik o’qitish metodikasi” Toshkent “ 
O’zbekiston “1973. -*319 b.
2. O’rta umumtalim maktablarinig ta’lim standartlari “Chizmachilik “ (8- 9 синфлар учун) 
–Т.:1997.
3. O’rta maxsus, kasb – ќunar ta'limining Davlat ta'lim standartlari. G`O’zbеkiston 
Rеspublikasi oliy va rta maxsus ta'lim vazirligi. O’rta maxsus kasb – ќunar ta'limi markazi.G` –
T.: 2000. - 44 b.
4. AbdumalikovА. Chizmachilikdan Termennalogik Lo’g'at . Тошкент, “O’qituvchi 
nashriyoti. 10. Babanskiy Yu.K. Xozirgi zamon maktablarida uqitish mеtodlari. – Toshkеnt, 
Ukituvchi. 1986. –186 b.