Navoiy davlat pedagogika instituti fizika matematika fakulteti informatika o

O’quv adabiyotlarning shakllari 
O’quv  adabiyotlari  –  muayyan  talim  turi  (yo’nalishi  yoki  mutaxassisligi)  o’quv  rejasida  qayd 
etilgan  fanlar  bo’yicha  tegishli  o’quv  dasturlari  asosida  zarur  bilimlar  majmuasi  keltirilgan, 
o’zlashtirish uslublari va didaktikasi  yoritilgan (shu jumladan, xorijiy tarjimalar) manba bwlib, 
ikki xil shaklda tayyorlanadi: 
Ananaviy (bosma) o’quv adabiyotlar- talim oluvchilarning yoshi va psixo-fiziologik xususiyatlari, 
qog’oz sifati, malumotlar hajmi, shriftlari, qog’oz sifati, muqova turi va boshqa ko’rsatkichlarni 
xisobga olgan holda qog’ozda 
chop etiladigan manba
;  
Elektron  o’quv  adabiyotlar-  zamonaviy  axborot  texnologiyalari  asosida  malumotlarni  jamlash, 
tasvirlash,  yangilash,  saqlash,  bilimlarni  interaktiv  usulda  taqdim  etish  va  nazorat  qilish 
imkoniyatlariga  ega  bo’lgan  manba.  Elektron  darslik  (ED)  ning  o’quv  jarayonida  o’quv-
materiallaridan foydalanish uchun keng imkoniyatlar yaratadigan o’quv vositasi sifatida alohida wrni 
bor.  
Mutaxassislarning  fikricha  insonning  eshtish  azolariga  nisbatan  kwrish  azolari  yordamida  besh 
marotaba  kwp  malumotlarni  eslab  qolish  mumkin.  Sababi  eshitish  azolariga  nisbatan  kwrish 
azolaridan  olinayotgan  malumotlar  qayta  kodlashtirilmay  to’g’ridan-to’g’ri  xotiraga  wtadi  va 
saqlanadi.  ED  ananaviy  darslikka  nisbatan  o’quv  materiallarini  namoyish  qilish  uchun  keng 
imkoniyatlar  yaratadi.  ED  o’quvchilarning  kwproq  mustaqil  ishlashlari  uchun  mwljallangan 
didaktik  funktsiyalarni  bajarish  bilan  bir  qatorda  o’quv  jarayoniga  qwyilgan  barcha  talablarga 
javob berishi kerak. ED haqida gapirilganda, ularning psxologik, estetik, ergonolik, gigienik va 
metodika-psixologik tomonlarini ham etiborga olish lozim bwladi. Buning sababi inson organizmi 
elektron ko’rinishdagi malumotlarni qabul qilishni o’ziga xos xususiyatlarni talab qiladi. Ammo 
shunday psixologik to’siqlar bo’lishi mumkinki, o’quvchilar kompyuter ekranidagi malumotlarni 
to’g’ridan-to’g’ri qabul qila olmasliklari mumkin. 
Malumotlarni qabul qilishga uning faqat mazmuni emas, balki o’lchami, harflarning ko’rinishi, 
rangi va tasvirning harakati kabi faktlar ham muhim rol wynashi mumkin. Shuning uchun ED ning 
matni  o’zining  xususiyatlariga  ega  bo’lishi  kerak.  Wquvchilarning  malumotlarni  qabul  qilish 

---

116 
 
uchun ED dagi o’ziga xos xususiyatlar, yani o’chib-yonish, rangni ajratib ko’rsatish, tagiga chizib 
qo’yish, ovoz kabi vositalar tasir etishi mumkin. 
Shu  narsani  esdan  chiqarmaslik  lozimki,  bunday  vositalarning  kwp  darajada-miqdorda  bo’lishi 
insonning  sog’ligiga  tasir  ko’rsatishi  mumkin.  ED  ni  yaratishda  yana  bir  muhim  muammo  bu 
foydalanuvchilarga  qancha  miqdorda  malumot  berish  mumkinligi  bilan  bog’liq.  Odatda  inson 
organizmi tashqaridan kelayotgan malumotlarga nisbatan moslashishini talab etadi. ED lar bilan 
ishlashda  mashq  qilish  rejimida  yoki  kwproq  mustaqil  ishlash  soatlarida  foydalanish  maqsadga 
muvofiq. Malumki malumotlarni ortiq darajada qabul qilishni ularning diqqatini jalb qilmaydi. Bu 
muammolarni sifatini oshirish va bundan tashqari ED da bir qator imkoniyatlar yaratish lozimki, 
ular  yordamida  kwpgina  parametrlarni  o’zgartirish 
mumkin  bwlsin
,  masalan,  ovozni  wchirib 
qwyish,  pasaytirish,  kwtarish,  ranglarni  o’zgartirish  va  hokazo.  Shunday  qilib,  ED  larni  tadbiq 
etishda ularning pedogogik tomonlaridan tashqari psixologik, erganologik va gigienik tomonlarini 
etiborga olgan holda tatbiq etish o’quvchilarni intellektual qobiliyatlarini va ularning bu jarayonda 
faol ishtirok etishni taminlaydi. 
Oddiy  darslikdan  ED  ning  afzalligi  uning  «intellektual»  kuchga  ega  bo’lishi  bilan  bir  qatorda 
malumotlarni  o’z  vaqtida  va  kerakli  joyda  taqdim  etish  imkoniyatidadir.  Uning  intellektual 
darajada  bo’lishi  esa  o’z  navbatida  oddiy  darslikka  nisbatan  bir  qator  afzalliklarni  tug’diradi. 
Masalan, malumotlarni tez izlab topish, mavzularni o’zlashtirish darajasini multimedia va grafika 
elementlari  yordamida  amalga  oshirish  va  hokazo.  Har  bir  ED  alohida  ko’rinishda  bo’lishi  va 
malum bir standart talabga javob berishi lozim. ED – kompyuterli o’quv uslubini qo’llashga va 
fanga  oid  o’quv  materialining  har  tomonlama  samarador  o’zlashtirilishiga  asoslangan  o’quv 
adabiyoti bwlib, kontseptsiyaga kwra twrt toifaga bwlingan: