|
Ish va energiya. Ish va energiya asosiy fizik tushunchalardan
bo’lib, u o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashning asosi bo’lgan olamning
fizik manzarasini ochib berishda hal etuvchi ahamiyatga ega. Uquvchilar
energiya tushunchasini o’zlashtirib olishlari, energiyaning bir turdan
boshqa turga aylanishi va undan foydalanish, energiya manbalari va bu
borada mavjud bo’lgan muammolarni tushunishlari lozim.
II. FIZIKA O’QIТISH MEТODIKASI PEDAGOGIK FAN
SIFAТIDA.
Fizika o’qitish metodikasi (FUM) ning vujudga kelishi va
rivojppnishi. fizika fanining jadal tarakkiy etishi va uning jamiyat tasiri
bilan boglikdir. Jamiyatning moddiy va madaniy boyib borishi natijasida
yosh avlodni ukitish jarayoni xam murakkablashib boradi. Bu bir
tomondan o’sib borayetgan axborotlar orasida yosh avlodga keragini
tanlab yetkazishdan iborat.
Fanlarchin!1 ulkan kadamlar bilan rivojlanishi pedagogikaning yangi"
tarmoklarini xususiy metodikani vujuda kelishini olib keladi. Yangi fan
xar bir ukuv predmetning uziga xos xususiyatlarini xisobga olib, yosh
avlodni ukitish va tarbiyalash b klan shugullana boshladi.
Barcha
ukitish
metodlari
umumiy
ukitish
nazariyasi
didaktikasiga asoslangan. Shuning uchun pred metl ar ning o’itish
metodikasini xususiy didaktika deb xam atash mumkin. Fizika
fanining bark urib rivojlanishi uning didaktikasini kelajak avlodni
ukitish va tarbiyalashda il gor pedagogik fan darajasiga kutardi.
Nisbiylik nazariyasini urta maktabda 1972 yildan boshlab ukitila
boshlandi. Nn urta maktabda ukitilishi fizika fanining talabalarini
sungi yutiklar bilan tanishtirish ma’nosida xam ularning ilmiy dunyo
karashini shakillantirish va xayotiy bilim berish manosida xam
muximdir. Bu kiyin materialni kay ukuvchi darajada ukuvchi ongiga
yetkazish ukimtuvchi maxoratiga boglik.
Kasb- hunar kollejlari programmasida Eneshteyinning nisbiylik prinsipi
yoriuglikning vaukmdagi tezligi jism massasining tezligiga boglikligi
massa bilan energiya oraasilagi boglanish konunini tezliklarni kushishi
tushinchalari bilan talabalarni tanishtirish nazarda tutilgan. Ayrim
metodislar bu temani kengirok utishni tavsiya etsa, boshka bir xili uni
fakultativ mashgulotda utishni tavsiya etishadi. Bizningcha uni
chukkurok taxlil etib izoxlash lozim. Kuyida uni kanday bayon etish
usuli bilan tanishtiramiz.
Nisbiylik nazariyasining mexanik xarakatining nisbiyligini va
elektromagnit ta’sirlarining nisbiyligini talabalar bilan eslashdan
boshlamok lozim. Bular koordinata, tezlik, sinish, jism impulsi kinetik
energiya ish, elektromagnit maydon induksiyasi va shu kabilar nisbiylik
tushunchalari bulib, ular tanlayotgan koordinataga boglik. Тezlanish,
zaryad va shu kabilar esa invariant bulib xisob sistemasini tanlashga
boglik emas. Galeyliy nisbiylik prinsipi (GNТ1) asosida Eneshteyn
nisbiyligiga utamiz. GNP ga asosan mexanikaning barcha konunlari
enersion sitema uchun uzgarmasdir. Enersion sistemada utkazilgan xar
kanday tajriba yordamida sistemaning tugri chizikli tekis xarakat
kilishini yoki tinchlikda ekanligini bilib bulmaydi. Maxsus nisbiylik
nazariyasini (MNN) boshlashdan oldin xarakat va tinchlikning
nisbiyligi Galeyiliy nisbiylik prinsipi birinchi darsda takrorlanadi.
Ya’ni MNN ni tushuntirish uchun zamin yaratiladi. MNNsi
elektrodinamika konunlari xam xuddi mexanika konunlari singari
inersial sistemalarda urinli bulishini isbot kildi fakat uning konunlari
zamon va makonda bir muncha chukur ildizga ega ekan.
MNN prinsiplar metodi asosida kurilgan uning ikki postuloti bor.
Bular tajribaga asoslanadi. Bu postulotlar turli dasrliklarda uziga xos
shakilda beriladi. Ulardan eng kup tarkalgani uchta.
1.Barcha inersial xisob sistemalari teng kuchli bulib, ularda na
fakat mexanik, balki barcha tabiat xodisalari bir xil ruy beradi.
2.Inersial xisob sistemalarida utkazilgan xar kanday fizik
tajriba yordamida bu sistemalarning xarakatda yoki tinchlikda
ekanligida
aniklab bulmaydi.
3.
Barcha inersial sistemalarda fizikaning konunlari bir xildir.
Bu tariflar teng kuchli bulsada eng ixcham va mazmunan tulik
ifodalovchisi uchinchisidir. Kulon kuchlaridan tashkari elektromagnit
tortishish kuchlari xam ta’sir etadi.
MNN tajribada tasdiklanishiga misol tarikasida Mayklson tajribasini
taxlil etish mumkin. MNN ikkinchi postuloti yoruglikning vakkumdagi
tezligi barcha inertsial sistemalar bir xil buLib boshkacha aytganda
yoruglikning tezligi manbaning xarakatiga boglik emas. Bunga misol
tarikasida kusholok yulduzlarning xarakatini karab chikish mumkin.
Faraz kilaylik umumiy markazi atrofida ular 30 km/s tezlik bilan
xarakatlansin. Agarda manbaning xarakati yoruglik tezligiga ta’sir
etadigan bulsa A yulduzda yerga kelayotgan nurning tezligi i^-^-f 2^
V yulduzdan kelaatgani esa - bular edi.
Fizikani chukur urganadigan sinflarda bu mavzuni utish metodikasi
oddiy maktablardagidan fark kilishi kerak bunda Lorens almashtirishlari
yoziladi.
Umumiy urta maktablarda kuyidagi tartibda ukitish tavsiya etiladi.
Bu mavzuni massaning tezlikka boglikligini taxlil etishdan
boshlaymiz. MNN binoan S chegariviy tezlik bilan lekin klassik
mexanikada esa cheksiz katta bulishi mumkin.
formuladan kurin turibdiki, chegarayaanmagan vaktda uzluksiz kuch
ta’sir etib tursa telik kiymati cheksiz ortib boraveradi. Massaning
nisbiyligini uning xisob sistemasiga bog’liqligini kursatadi.
Bu bo’limda Nyutonning ikkinchi kynunini jismning impulsi
kurinishda yozilishi aytib utiladi. Massa va energiyaning bog’liqligi
buni matematika kursidan olgan bilimlari asosida keltirib chiqarish
mumkin.
Bulardan ko’rinib turibdiki massa va energiya uzoro uzviy bog’liq
Do'stlaringiz bilan baham: | 
