Navoiy davlat konchilik instituti



Download 7,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet119/176
Sana01.01.2022
Hajmi7,55 Mb.
#304513
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   176
Bog'liq
elektr energiyani ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash

ν


(
ν
0
-chegaraviy 
chastota)  chastotalarda  tushayotgan  nurlanish  shu  zahoti  (~10
-7
s
)  metall  sirtidan 
elektronlarni  urib  chiqaradi.  Fotoeffekt  -  oniy  jarayon.  Elektron  metall  sirtidan  oniy 
chikadi.  Fotoeffektni  bu  qonuniyati  klassik  fizikaning  ikkinchi  muammosi  edi.  Metall 
sirtidan  ajralib  chiqayotgan  elektronlarning  tushayotgan  nurlanishning  faqat  chastotasiga 
bog‗lik  bo‗lishi  klassik  fizika  uchun  uchinchi  muammo  edi.  CHunki  klassik  fizika 
arsenalida energiyaning chastotaga bog‗likligi haqida birorta ham g‗oya yo‗q edi.  
Fotoeffektni  bu  uch  muammosi  klassik  fizika  nazariyasini  shubha  ostiga  oldi.  Klassik 
fizika tasavvuri doirasida turib fotoeffekt hodisasini tushuntirishni mutlaqo iloji yo‗q edi. 
Bu hodisani tushuntirish uchun yangi tasavvur, yangi g‗oya, yangi tushunchalar kerak.  
Fotoeffekt  hodisasini  Plank  gipotezasiga  asoslanib  tushuntirish  mumkin  ekanligiga 
birinchi bo‗lib A.Eynshteynning aqli etdi. Aytilgan fikrlarga asoslangan holda Eynshteyn 
fotoeffekt  hodisasini  tamomila  tushuntirib  berdi.  YOrug‗likning  foton  nazariyasi 
fotoeffektni  korpuskulyar  hodisa  ekanligini,  hozirgi  zamon  tili  bilan  aytganda  kvant 
hodisa  ekanligini  tasdiqladi.  Kvant  fizikani  o‗rganishda  fotoeffekt  jarayoni  muhim  o‗rin 
tutadi.  Quyosh  elementlari  (fotoelement)  asosan  yarim  o‗tkazgichli  materiallar  asosida 
tayyorlanadi. SHuning uchun quyosh elementi optik va fotoelektrik xususiyatlarini bilish 
yarim  o‗tkazgich  materiallar  tuzilishini  ularning  metallar  va  dielektrik  materiallardan 
farqini  va  yarim  o‗tkazgich  materiallar  uchun  bevosita  asosiy  bo‗lgan  xususiyatlarni 
o‗rganishini taqozo etadi.  
Qattiq  jismlar  hosil  bo‗lishini  yarim  o‗tkazgich  materiallar  misolida  elektron  nazariyasi 
nuqtai  nazaridan  ko‗rib  o‗tamiz.  Qattiq  jism  hosil  bo‗lishi  jarayonida,  atomlarning  bir
-


biriga  nisbatan  yaqinlashishi  shu  darajagacha  boradiki,  natijada  tashqi  qobiqdagi 
elektronlarning  umumlashishi  hosil  bo‗ladi.  Atomdagi  alohida  elektronlarning  yakka 
ayrim  orbitalari  o‗rniga  umumlashgan  kollektiv  orbitalar  hosil  bo‗ladi  va  atomdagi 
qobiqchalar  sohalarga  birlashadi  hamda  ular  umuman  kristallga  tegishli  bo‗lib  qoladi. 
Elektronlar harakatining xarakteri mutlaq o‗zgaradi, ma‘lum atomda va ma‘lum energetik 
sathda joylashgan elektronlar energiyasini o‗zgartirmasdan shu energetik sathdagi boshqa 
qo‗shni atomga o‗tish imkoniyatiga ega bo‗ladi va binobarin, elektronlarni kristallda erkin 
siljishi kuzatiladi.  
Yer atmosferasi o‗zining optik xususiyatlariga asosan selektiv yorug‗lik filtri bo‗lib, 
koinotdan kelayotgan quyosh nurlanishini o‗zgartiradi. Agar nurlanish oqimi 
atmosferadan o‗tib Yer sirtiga tik tushsa, u holda nurlanish bosib o‗tgan optic masofa bir 
atmosfera massasiga teng deb hisoblanadi va AM1 bilan belgilanadi.  
Qiya tushayotgan nurlarning optik masofasi uzunligini ularning AM1 optik masofa 
kattaligiga qiyoslab aniqlash mumkin. Agar nurlanish oqimi atmosfera ta‘sirida 
o‗zgarmasa, uning optik atmosfera massasi nolga teng bo‗lib, u AM0 deb belgilanadi. 
To‗g‗ridan – to‗g‗ri tushayotgan Quyosh nurlanishi oqimining dengiz sathida qoq tush 
paytida ochiq havoda Yer sirtidagi energetik yoritilganligi P≈ 100 mW/sm

ga teng deb 
hisoblanadi [1].  
Insolyatsiya deb, ma‘lum geografik hududda Yer sirtiga tushayotgan Quyosh 
nurlanishining miqdoriga aytiladi. Insolyatsiya, Yer – Quyosh tizimida masofaning 
mavsumiy tebranishlariga, geografik kenglikka, hududning muhitiga va atmosfera 
massasiga bog‗likdir.  
Insolyatsiyani odatda quyosh nurlanishining kunlik, oylik, yillik o‗rtacha miqdori bilan 
ko‗rsatiladi. Quyoshdan tushayotgan yorug‗lik yarimo‗tkazgichga tushganda uning 
xususiyatlarining o‗zgarishini kuzatamiz [2–3]. Bu yarimo‗tkazgichlar o‗zi qanday 
moddalar?  
Agar moddaning valent sohasi to‗laligicha egallanmagan bo‗lsa, ammo o‗tkazuvchanlik 
sohasigacha bo‗lgan energetik masofa nisbatan kichik (2 eV dan kamroq) bo‗lsa, bunday 
moddalar yarimo‗tkazgich deyiladi. Yarimo‗tkazgich xususiyatlari xususan elektr 
o‗tkazuvchanligi tashqi muhitga, ayniqsa haroratga bog‗liq bo‗ladi. Harorat (T) ning 
ortishi elektronlar miqdorining valent va o‗tkazuvchanlik soha orasida joylashgan man 
qilingan sohadan (E
g
) o‗tib o‗tkazuvchanlik sohasiga o‗tishda tok tashuvchilarning 
eksponentsial ravishda ko‗payishiga va elektr o‗tkazuvchanlikning (σ) tenglamaga asosan 
o‗zgarishiga olib keladi. Bu erda k – Boltsman doimiyligi, A – moddani xarakterlovchi 
o‗zgarmas kattalik [4-5].  
=  exp (−
2

(1.1)  
Metallarning elektr o‗tkazuvchanligi erkin elektronlar konsentrattsiyasi o‗zgarmas 
bo‗lganligi tufayli elektronlar harakatchanligining haroratga bog‗liqligi bilan aniqlanadi va 
haroratning ortishi bilan asta – sekin kamayadi. Yuqoridagi tenglamani logariflab quyidagi 
holda ifoda etamiz.  


=

2  
 29  

Download 7,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   176




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish