Navoiy davlat konchilik instituti

 
Mavzu: O„zbekistonda shamol qurilmalarini yaratish, o„rnatish va ishlatish. 
Reja: 
3.
 
O‗zbekiston energiya tizimi haqida ma`lumotlar.  
4.
 
Zamonaviy ShES lar. 
Biroq elektr energiyasi qancha mablag‗ va mashaqqat evaziga ishlab chiqarilib, yetkazib 
berilayotganini  ko‗pchilik  tasavvur  ham  qilolmaydi.  Masalan,  uskunalarni  ta‘mirlash, 
generatorlar  quvvatini  oshirish  kabi  ishlarga  «O‗zbekenergo»  Davlat  aksiyadorlik 
kompaniyasi  2007  yilda  112,6  mlrd.  so‗m,  2008  yilda  esa  155  mlrd.  so‗m  sarflagan. 
Hozirgi paytda mamlakatimizda iste‘molchilarning ehtiyojidan kelib chiqqan holda elektr 
energiyasi  yetkazib  berilmoqda  .Bugunga  kelib  O‗zbekiston  o‗zini  o‗zi  elektr  quvvati 
bilan 
to‗la 
ta‘minlayotganligi 
energetika 
mustaqilligiga 
erishganimizdan 
dalolatdir.Ayniqsa, 2004 yilning noyabr oyida Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasi ishga 
tushgach,  mamlakatimizning  elektr  quvvati  ishlab  chiqarish  borasidagi  imkoniyatlari 
yanada  kengaydi.Zero,  bu  stansiya  zamonaviyligi,  quvvati  jihatidan  Markaziy  Osiyoda 
yagona  hisoblanadi.Turli  gidroelektr  stansiyalari  va  issiqlik  elektr  stansiyalarini  bunyod 
etish,  transformator,  nimstansiyalarini  o‗rnatishga  ketadigan  mablag‗ni  tasavvur  qilib 
ko‗ring.  Ana  shunday  mehnat,  xarajat  evaziga  keyingi  yillarda  «O‗zbekenergo»  Davlat 
aksiyadorlik  kompaniyasi  tomonidan  aholi  va  ulgurji  iste‘molchilarga  yetkazib 
berilayotgan  elektr  energiyasi  uchun  hisob-kitob  ishlari  takomillashdi.  Bu  borada 
kompaniyaning «Energosotish» filialida amalga oshirilayotgan ishlar diqqatga sazovor.  
—  «O‗zbekenergo»  DAK  tarkibida  elektr  energiyasini  ishlab  chiqaruvchi  10  ta  issiqlik 
elektr stansiyasi, 5 ta gidroelektrostansiyalar kaskadi, Farhod GESi mavjud.  
Xavfsizlik  masalasi  mamlakat  va  mintaqalar  hududidan  o‗tib,  butun  bashariyatning 
umumiy dardiga, qismatiga aylanib ulgurdi. Tabiat qonuniyatlariga amal qilmaslik, uni o‗z 
manfaatlariga  ko‗r-ko‗rona  bo‗ysundirish  oxir-oqibat  mudhish  oqibatlarni  keltirib 
chiqardi.  Prezidentimiz  «O‗zbekiston  XXI  asr  bo‗sag‗asida:  xavfsizlikka  tahdid, 
barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari»  asarida  bu  haqda  jahon  hamjamiyatini 
ogohlantirgan edi.  
Markaziy  Osiyo  mintaqasiga,  jumladan,  O‗zbekistonga  sobiq  ittifoqdan  juda  katta 
ekologik muammolar meros bo‗lib qoldi. Birgina Orol fojiasi og‗ir va mudhish oqibatlari 
bilan  hozirgi  kundagi  eng  yirik  ekologik  muammodir.  Mamlakatimiz  mustaqillikka 
erishganidan  boshlab  Prezidentimiz  Orol  fojiasiga  butun  dunyo  hamjamiyati  e‘tiborini 
qaratib  kelmoqda.  «Orol  muammosi  bugungi  kunda  chinakam  keng  ko‗lamli,  butun 
sayyoramizga  daxldor  muammo  bo‗lib  qolganligini,  uning  ta‘siri  hozirning  o‗zidayoq 
biologik  muvozanatni  buzayotganligini,  bepoyon  hududlarda  aholining  genofondiga 
halokatli ta‘sir ko‗rsatayotganligini nazarda tutish lozim».  
Davlatimiz  rahbari  BMT  Ming  yillik  rivojlanish  maqsadlariga  bag‗ishlangan  yalpi 
majlisidagi nutqida ta‘kidlaganidek, Orol bo‗yi hududi ikkita asosiy manba — Amudaryo 
va  Sirdaryo  hisobidan  suv  bilan  ta‘minlanadi,  mazkur  daryolar  yuqori  qismida  ulkan 
gidroinshootlarni qurish bo‗yicha loyihalarni amalga oshirishga har qanday urinishlar, boz 
ustiga,  ushbu  inshootlar  barpo  etiladigan  zonalarning  seysmik  xavfi  8-9  ballni  tashkil 

---

etishini  hisobga  olsak,  bularning  barchasi  ekologiyaga  o‗nglab  bo‗lmaydigan  zarar 
yetkazishi va xavfli texnogen halokatlarga olib kelishi mumkinligi ayon bo‗ladi.  
Darhaqiqat,  BMT  Bosh  kotibi  Pan  Gi  Mun  ham  eslatib  o‗tganidek,  jahondagi  hech  bir 
mamlakat  tabiatning  balo  va  ofatlaridan  to‗liq  himoyalanmagan.  Pan  Gi  Mun  keltirgan 
raqamlarga  qaraganda,  birgina  o‗tgan  2010  yilda  tabiiy  ofatlar  oqibatida  dunyoda  250 
ming  kishi  halok  bo‗lgan.  Bu  qanchalik  qayg‗uli  bo‗lmasin,  ana  shunday  dahshatli 
sharoitda,  O‗rta  Osiyoda  suvdan  foydalanish  va  gidroelektroenergetika  masalalariga 
daxldor muammolar yana favqulodda dolzarblik kasb etmoqda va alohida e‘tiborni talab 
qilmoqda.  O‗zbekiston  rahbariyati  Orol  dengizining  qurishi  bilan  bog‗liq  ekologik, 
iqtisodiy  va  demografik  halokatlarning  oqibatlari  xususida  o‗z  tashvishini  bildirar  ekan, 
mutlaqo  haqli  ravishda  mintaqaning  boshqa  davlatlari  oldiga  O‗rta  Osiyoda  suv 
resurslaridan oqilona va adolatli foydalanish masalasini qo‗ymoqda.  
Haqiqatan  ham  mintaqaning  60  milliondan  ziyod  aholisi  asosan  Sirdaryo  va  Amudaryo 
havzalarida  jamlangan  suv  bilan  ta‘minlanishini  ta‘kidlash  lozim.  Ayonki,  mazkur 
daryolarda suv sathi pasayadigan bo‗lsa, bu atrof-muhitga va insonlar hayotiga juda katta 
zarar  yetkazadi.  Shu  bois  mintaqada  gidroinshootlar  qurish  va  suvdan  qishloq  xo‗jaligi 
maqsadlarida  foydalanishga  doir  barcha  masalalar  mazkur  daryolarning  transchegaraviy 
xususiyatga ega ekanligini hisobga olgan holda hal etilishi lozim. Bunda O‗zbekiston suv 
resurslarining  katta  qismi  mamlakatdan  tashqarida,  Tojikiston  va  Qirg‗iziston  hududida 
shakllanishini unutmaslik muhim.  
Bu  muammo  yuzasidan  BMT  tomonidan  bildirilayotgan  tashvish,  xalqaro  huquqning 
tegishli  normalari,  Jahon  banki  va  Osiyo  taraqqiyot  bankining  mazkur  masalaga 
konstruktiv  yondashuvi  tomonlar  pirovardida  mintaqaning  biror-bir  mamlakatida  to‗g‗on 
va  gidroelektrostansiyalar  barpo  etishga  oid  loyihalar  O‗rta  Osiyoning  boshqa 
davlatlarining  hayotiy  zarur  manfaatlariga  ziyon  yetkazmasligini  kafolatlovchi  asosli 
qonuniy qaror qabul qilishiga umid uyg‗otadi.  
Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  Tojikiston  Respublikasi  hukumatining  Rog‗un 
gidroelektrostansiyasi  qurilishi  bo‗yicha  loyihasi  nafaqat  problematik,  balki  emblematik 
xususiyat  ham  kasb  etayotganini  ta‘kidlash  zarur.  Masalaning  problematikligi  shundaki, 
sovet davrida bundan 40 yil burun ishlab chiqilgan mazkur loyiha, darhaqiqat, katta xavf 
tug‗diradi. Avvalo, bu loyihaning amalga oshirilishi Amudaryo suv oqimiga, shundoq ham 
yondosh hududlarning qishloq xo‗jaligi suv tanqisligi va kontinental iqlimdan katta zarar 
ko‗rayotgan  bir  sharoitda,  ularga  yanada  fojiali  ta‘sir  ko‗rsatadi.  Oqibatda  mintaqaning 
Orol  dengizi  qurishi  ta‘sirida  kuchli  inqirozga  uchragan  va  zaiflashgan  butun  ekologik 
muvozanati  yanada  katta  halokatlarga  duchor  bo‗lishi  mumkin.  Va,  nihoyat,  Rog‗un 
GESini  kuchli  va  takroriy  yer  silkinishlari  ko‗p  sodir  bo‗ladigan  joyda  qurish 
rejalashtirilayotgani  ham  yaxshi  ma‘lum.  Ushbu  hududda  seysmik  faollik  kuchaygudek 
bo‗lsa, iqtisodiyotga qanchalik katta zarar yetishini, avvalo, ko‗plab odamlar hayoti xavf 
ostida qolishini tasavvur qilish qiyin emas.  
Bu  omillarni  hisobga  olib  aytadigan  bo‗lsak,  Rog‗un  GESi  qurilishi  o‗z  joniga  qasd 
qilishdan boshqa narsa emas. Yaponiyada yaqinda sodir bo‗lgan tabiiy ofat bunga yaqqol 
misoldir.  
Yirik  xalqaro  tashkilotlarning  yetakchi  ekspertlari  Rog‗un  GESi  qurilishi  loyihasining 
amalga oshirilishi yuzasidan o‗z tashvishini bildirmoqda. Moliyaviy jihatdan manfaatdor 

---

bo‗lishiga  qaramay,  G‗arb  mamlakatlarining  ko‗plab  xususiy  kompaniyalari  ekspertlari 
mazkur loyiha xavfli ekanini ta‘kidlaganini ham qayd etish joiz.  
Ko‗plab  ekologik  falokatlar  oqibatida  tegishli  kompaniyalarning  sayyoramizni  asrab-
avaylash  o‗rniga,  uni  talon-taroj  qilish  va  vayronaga  aylantirishga  sabab  bo‗layotgani 
ochilib  qolayotgan  hozirgi  paytda  xalqaro  tashkilotlar  va  jamoatchilik  hamjihat  bo‗lib, 
O‗rta  Osiyodagi  barcha  mamlakatlar  uchun  katta  zarar  va  xavf  keltiradigan  mazkur 
loyihani qoralashi lozim. Hayot uchun eng zarur manba bo‗lgan suvga o‗z qo‗shnilariga 
zarar yetkazish hisobidan xo‗jayinlik qilishga hech bir mamlakatning haqqi yo‗q. Hech bir 
mamlakatning turli bahonalar bilan ulkan, xavfliligi aniq-ravshan bo‗lib turgan qandaydir 
inshootlarni qurishga va tabiatning kutilmagan injiqliklari va oldindan aytib bo‗lmaydigan 
holatlar  nuqtai  nazaridan  o‗z  aholisi  hamda  qo‗shni  davlatlar  xalqini  tahdid  ostida 
qoldirishga haqqi yo‗q.  
Ko‗rinib turibdiki, bu masalaning ma‘naviy-axloqiy jihatlari ham mavjud. O‗rta Osiyoda 
yirik  gidroelektrostansiyalarni  barpo  etishga  doir  loyihalarni  qayta  ko‗rib  chiqish  yoki 
ulardan  umuman  voz  kechish  lozim.  Sababi,  bu  loyihalar  bir  tomondan  sovet 
mafkurasining  chuqur  o‗ylamasdan  qabul  qilgan  qarorlarining  natijasi  bo‗lsa,  boshqa 
jihatdan  foyda  ketidan  quvishning  navbatdagi  manbaidir.  Bu  o‗rinda  hech  narsa  butun 
mintaqani ekologik halokat yoqasiga keltirib qo‗yishni oqlash uchun sabab bo‗lolmaydi. 
Boshqacha  aytganda,  ayrim  davlatlarning  qanday  qilib  bo‗lmasin  o‗z  «ehtiyojini» 
qondirish  maqsadida  o‗n  millionlab  odamlarning  hayotini  xavf  ostida  qoldirishiga  yo‗l 
qo‗yib  bo‗lmaydi.Bu  masalada  uzoqni  ko‗zlab  ish  tutish  va  siyosiy  oqillik  tantana 
qilishiga ishongimiz keladi. 
Hozirgikunda shamol elektrostansiyasini qurishga ketgan elektroenergiyaning narxi 
0,10.0,07 dollarga teng bo‗lgandagina shamol energetikasi samarali hisoblanadi.  
O‗zbekiston Respublikasida birinchi bo‗lib CHorvoq suv omborining dam olish zonasida 
(Toshkent viloyatida) eng katta shamol energoqurilmasi o‗rnatildi. Quvvati 750 kVt/soat 
bo‗lgan shamol energoqurilmasini o‗rnatish, Janubiy Koreyaning «Doojin Co. LTD» 
kompaniyasi yordamida olib borildi. SHamol energoqurilmasi maydonchasiga 40 m 
balandlikdagi minoraga shamol tezligini o‗lchovchi anemometrlar va boshqa nazorat-
o‗lchov asboblari o‗rna-tilgan. SHamol energoqurilmasi biryilda 12,3 million kVt/soat 
elektro-energiyaisi ishlab chiqaradi, natijada 700 000 m
3 
tabiiy gaz tejaladi.  
«O‗zgidromet» institutining xabar berishicha, shamol energourilmasi o‗rnatilgan hududda 
shamolning o‗rtacha tezligi 4,3 m/s ni, qish davrida esa 6,6.7,1 m/s ni tashki qilar ekan. 
SHamolning  ko‗rsatilgan  tezliklari,  shamol  energo  qurilmasini  barqaror  ishlashini 
ta‘minlaydi. 

---