Navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv" kafedrasi

ишчи операциялар 
ва 
бошқариш операциялари
га ажратиш 
мумкин. 
Ишчи операциялар 
– жараённинг боришини аниқлаб берувчи табиий 
қонуниятларга мос келган ҳолда унинг бажарилиши учун бевосита зарур 
бўлган ҳаракатлардир. Ишчи операциялардаги инсон меҳнатини механизм ва 
машиналарга топшириш механизациянинг моҳиятини ташкил этади. Бу 
жараёндан кўзда тутилган асосий мақсад – инсонни катта жисмоний куч(физик 
энергия) талаб этувчи оғир операцияларни ҳамда ҳаёт учун зарарли ва 
одамнинг асаб тизимини чарчатувчи бир хил турдаги операцияларни 
бажаришдан озод қилишдан иборатдир. 
Бошқариш операциялари 
– муайян вақт моментларида алоҳида ишчи 
операцияларнинг бошланиши, тўхтатилишини, уларнинг бажарилиш кетма- 
кетлигини, ишчи операцияларнинг бажарилиши учун зарур ресурсларнинг 
ажратилишини таъминловчи, жараённинг ўзига керакли параметрларни 
(йўналиш, тезлик, тезланиш, температура, концентрация ва ҳ.к.) берувчи 
ҳаракатлардир. 
Муайян мақсадни кўзда тутган ҳолда маълум бир кетма-кетликда 
бажариладиган бошқариш операциялари 
бошқариш жараёнини 
ташкил этади. 
Ҳар қандай бошқариш жараёни қуйидаги босқичларга эга бўлади: 

Вужудга келган вазиятни баҳолаш мақсадида керакли ахборотни йиғиш 
ва қайтаишлаш; 

---


Мақсадга мувофиқ энг мақбул ҳаракатлар тўғрисида қарор қабулқилиш; 

Қабул қилган қарорнибажариш; 

Қарор бажарилишини назоратқилиш. 
Бошқариш операциялари 
бошқарув объектига
(БО) йўналтирилган 
бўлади. Қандайдир 
объектни бошқариш 
– талаб этилган ҳолатлар ёки 
жараёнларга эришиш мақсадида шу объектга таъсир кўрсатиш демакдир. БО 
сифатида станок, электродвигатель ва шунга ўхшашларни кўрсатиш мумкин. 
Техник жараёнлар ва агрегатлар, агрегатлар гуруҳи, цехлар, корхоналар, 
меҳнат жамоалари, ташкилотлари ваш у кабилар бошқарув объекти ва 
бошқарув операцияларига мисоллар бўла олади. 
Ҳар бир бошқариш жараёни асосий ташкил этувчилар – 
бошқарув 
тизими(бошқарувчи тизим) 
ва 
бошқарув объекти 
билан тавсифланади. 
Бошқариш жараёнининг ўзига хос асосий белгиси – уни ташкил этувчи 
қисмларининг бир бутунлиги ва бир-бири билан узвий боғлиқлигидир. 
Бошқарув тизими 
– бошқарув воситалари(бошқариш жараёнини 
таъминлаш воситалари: техник қурилма ва ускуналар, зарур таркибий 
тузилмалар, усуллар, дастурлар ва ш .к.) ва бошқарув объектидан ташкил 
топган мажмуадир. Техникада, ишлаб чиқаришда ва иқтисодиётда қўлланувчи 
замонавий бошқарув тизимлари ўзининг мураккаб тузилиши, қудратли 
ҳисоблаш техникасининг ва илғор ахборот технологияларининг кенг 
қўлланиши билан ажралибтуради. 
Бошқариш операцияларини қисман ёки тўласинча техник қурилмалар 
бажариши мумкин. 
Автоматлаштириш 
– бошқариш операцияларидаги инсон 
меҳнатини машиналарга юклаш демакдир. Автоматлаштириш натижасида 
бошқариш операциялари 
автоматик қурилмалар 
деб аталувчи техник 
воситалар ёрдамида бажарилади. 
Объектни инсон иштирокисиз, техник воситалар билан бошқаришга 
автоматик бошқариш 
дейилади. Ҳар қандай техник, шу жумладан ишлаб 
чиқариш жараёнини бошқариш билан боғлиқ барча мумкин бўлган 
операцияларнинг бажарилишини бевосита инсон иштирокисиз таъминловчи 
тизимларга 
автоматик бошқарув тизимлари 
дейилади. 
Бошқариш жараёнининг талаб этилган тарзда кечиши учун зарур 
параметрларнинг(кўрсаткичларнинг) берилган қийматларини автоматик 
равишда таъминлашга 
автоматик ростлаш
деб, буни амалга оширувчи 
тизимларга эса,